ALS JE HET MAAR GENOEG HERHAALT
Een van de kritieken op Het verhaal van… kwam van Dave Sinardet (en van anderen die min of meer hetzelfde argument gebruikten). Sinardet wees op de gevolgen van het voortdurend herhalen van de woorden ‘Vlaanderen’, ‘Vlaams’, ‘eigen’, ‘wij’, ‘ons’, enzovoort. Nog los van de inhoudelijke al dan niet kwaliteiten van deze televisuele geschiedschrijving kun je er niet omheen: door de voortdurend herhaalde autoreferentiële bewoordingen wordt, willens nillens, aan identiteitsvorming gedaan.
Hetzelfde principe is ook in de reclame werkzaam. Daar worden we tegenwoordig ook steeds vaker met je en jou en jullie aangesproken, waardoor we, ongeacht of we ons nu persoonlijk aangesproken voelen of niet, bij de boodschap worden betrokken en zo toch minstens onrechtstreeks of onderhuids worden beïnvloed. Sinardet: ‘Wij worden op een onbewust niveau meegetrokken. De talrijke keren dat hij [Tom Waes] het heeft over “ons” en “wij” worden de inwoners van het huidige Vlaams gewest er op “banale” wijze aan herinnerd dat ze Vlamingen zijn die een gemeenschappelijke geschiedenis delen.’ Sinardet verwijst impliciet naar de door Michael Billig gemunte term ‘banaal nationalisme’ (https://nl.abcdef.wiki/wiki/Banal_nationalism). ‘Voorbeelden van banaal nationalisme zijn het gebruik van vlaggen in alledaagse contexten, sportevenementen, nationale liederen, symbolen op geld, populaire uitdrukkingen en zinswendingen, patriottische clubs, het gebruik van impliciete saamhorigheid in de nationale pers, bijvoorbeeld het gebruik van termen zoals de premier, het weer, ons team en onderverdelingen in "binnenlands" en "internationaal" nieuws. Veel van deze symbolen zijn het meest effectief vanwege hun constante herhaling en bijna subliminale aard. Banaal nationalisme wordt vaak gecreëerd via staatsinstellingen zoals scholen. Het kan bijdragen aan bottom-up processen van natievorming.’ In de definitie van Billig zou je ook de titel van de film en gelijknamige documentairereeks Onze natuur als een voorbeeld van banaal nationalisme kunnen interpreteren.
Ik heb de jongste weken al meer dan eens moeten denken aan Victor Klemperer. Even zijn onmisbare en zeer actuele boek LTI. De taal van het Derde Rijk erbij nemen: ‘Het nazisme stroomde in het vlees en het bloed van de massa via de afzonderlijke woorden, de zinswendingen, de zinsvormen; het drong zich op door miljoenen herhalingen, die automatisch, onbewust, werden overgenomen.’ (30)
Klemperer verwijst elders in dat boek trouwens ook naar het verband tussen de taal van de reclame en die van de nazi’s. Hij heeft het in dat verband over ‘het gif van de opzettelijke volksmisleiding’ (288). Ja, er kan in zijn tekst zelfs een vroege waarschuwing worden gelezen tegen wat wij nu fake truth noemen, het bewuste misbruik van de taal en de waarheidsaanspraken door de politiek: ‘(…) het is minstens even zeker dat de propaganda die als opschepperij en leugens is doorzien, niettemin werkt, als je maar brutaal genoeg bent er onverstoorbaar mee door te gaan’ (289).
En dan kijk ik naar de film Quo vadis, Aida? van de Bosnische regisseuse Jasmila Žbanić. Geen cinematografisch meesterwerk, maar wel een belangrijk document over een van de recente aberraties van het nationalisme. We zien onder meer hoe de Bosnisch-Servische militaire opperbevelhebber Ratko Mladić op 11 juli 1995 de stad Srebrenica binnenvalt en daarbij aan de cameraman die deze gebeurtenis vastlegt (acteur in de film, niet de cameraman die de film filmt) regieaanwijzingen geeft. Dan houdt hij een geïmproviseerde toespraak, waarin hij in amper een paar zinnen meermaals het adjectief ‘Servisch’ en de naam ‘Servië’ laat vallen. De still hieronder toont een opmerking die hij zelf na zijn geïmproviseerde speech maakt.
Zou Tom Waes ook het gevoel hebben gehad, tijdens de opnames van Het verhaal van Vlaanderen, dat hij toch wel vaak het V-woord in de mond moest nemen?
Jasmila Žbanić, Quo
vadis, Aida (2020), nog tot 19 februari te zien op VRT MAX: https://www.vrt.be/vrtnu/a-z/quo-vadis--aida-/
Victor Klemperer, LTI. De taal van het
Derde Rijk, vertaling (2000) door W. Hansen van LTI. Notizbuch eines
Philologen (1975)
Banaal nationalisme: https://nl.abcdef.wiki/wiki/Banal_nationalism
Sinardet: https://www.demorgen.be/meningen/waes-historische-kronieken-worden-geframed-als-het-verhaal-van-vlaanderen-daarbij-verdwijnt-belgie-uit-beeld~bdcdd5be/
