131 – Meer dan een verhaal vertelt John Williams in
Niets dan de nacht (zijn debuut, 1948) een
sfeer. Kan dat, een sfeer vertellen? Ja, dat kan. Zeker in dit geval, waarbij
die sfeer zo verweven is met tal van situaties die zich in een halve duisternis
afspelen, glimmende straatkeien, fraai getekende limousines, halfblote
avondjurken, gleufhoeden, kringelende rook van sigaretten… Een hardnekkig
herhaalde melodie zwelt op de achtergrond onheilspellend aan… We herkennen die
sfeer want hij is in ons collectief geheugen gestanst door de
film noir en het
rolkraagtruien-existentialisme van de
Rive
Gauche. Een jongeman – hij heet in het boek Arthur Maxley, maar dat doet er
eigenlijk niet toe – stuit op zijn eenzaamheid en op het gevoel dat alles
absurd is, op het inzicht dat de dingen niets meer betekenen, dat de woorden
onbegrijpelijke etiketten worden die niet meer passen op de dingen die ze
aanduiden. (De beroemde scène uit het lang geleden gelezen
Walging van Jean-Paul Sartre – zo’n boek lees je maar één keer –
komt me voor de geest, waarin, hoe heet hij ook weer – Roquentin? – versuft
naar een absurde, half uit de grond stekende boomwortel zit te staren.) Onze jongeman
laat zich af- en meeglijden naar en op de grootstedelijke onderstroom van
jazzpianisten en nachtbars en foutgelopen dames. Iets onvermijdelijks staat te
gebeuren. Droom en drank bereiden het onwaarschijnlijke voor – ze maken het
waarschijnlijk. Het onvermijdelijke wordt onherroepelijk, je kunt het als lezer
geen halt toeroepen… Het heeft te maken met iets onvermijdelijks en
onherroepelijks uit het verleden… Iets wat zich herhaalt, iets dat moet
gewroken worden… Iets levenverwoestends dat opnieuw, in een infernale cirkel
gevat, een leven verwoest…
Niets dan de nacht
is een geur, een wolk, iets efemeers. Je leest het en je komt aan het eind en
je denkt, ik zou eigenlijk opnieuw moeten beginnen, mij er opnieuw door laten
omvatten. Maar nu, nu wil ik mij vooral de schitterende passages herinneren, de
meesterlijke sfeerbeschrijvingen: het kind dat te slapen wordt gelegd, de
pijnlijke stilte in een conversatie tussen vader en zoon, de luide jazz in een
bar en de drank die zijn werk doet…
