Het is moeilijk een indruk te geven van De voorlezer (1995, vertaling 1996 Gerda
Meijerink) zonder de clou prijs te geven en dat zou jammer zijn want het verhaal
moet het onder meer van verrassingseffecten hebben.
Het uitgangspunt is dat kort na de Tweede Wereldoorlog
een vijftienjarige jongen in een seksuele relatie met een meer dan dubbel zo
oude vrouw verzeild geraakt. Hij geraakt verslaafd aan haar gunsten, die zij
hem graag lijkt te verstrekken. Een van de elementen van haar geprefereerde
erotische scenario is dat hij haar boeken voorleest.
Natuurlijk kan het niet, dat een vrouw in de dertig seks
heeft met een vijftienjarige. Dat heeft verwoestende gevolgen voor het kind.
Een ervan is dat het zich de rest van zijn leven schuldig zal voelen. Waarvoor? Goede vraag. Michael
Berg, zo heet die jongen, later man, voelt zich schuldig omdat hij Hanna heeft
verloochend – en als hij zich dan al niet schuldig hoeft te voelen omdat hij
een misdadigster heeft verraden, zo redeneert hij, ‘dan was ik schuldig omdat
ik van een misdadigster had gehouden’. Terwijl als er één is die zich schuldig
zou moeten voelen…
Een ander gevolg van het teveel aan onverwerkbare emoties
in te jonge jaren, is een verstoring in het gevoelsleven in het volwassen leven.
Michael Berg groeit uit tot een persoon die moeite ondervindt met empathie.
Veel zaken laten hem opvallend onverschillig, anderzijds kan hij dan weer
hypergevoelig zijn, zeker wanneer iemand goed is voor hem. Uiteraard heeft hij
als gevolg van deze verstoring moeite om zich te binden. Hij is heel goed in
het zich niet engageren. Het voortdurende verzwijgen van zijn verleden brengt
de leugen in zijn relaties binnen, die dan ook mislukken. De rede primeert op
de emotie, die onbetrouwbaar is gebleken. En op die doorgedreven rationaliteit
wordt de volwassen Michael Berg afgerekend: ‘Dat ergerde me, zoals wanneer
vriendinnen af en toe tegen me zeiden dat ik niet spontaan genoeg ben en te
veel vanuit mijn verstand in plaats van mijn gevoel functioneer.’ (162) En voor
je het weet is de middelbare leeftijd daar en besef je: ‘Ik bedacht dat als je
het juiste tijdstip hebt gemist, als je je te lang iets hebt ontzegd, als iets
je te lang is ontzegd, dat het dan te laat komt (…)’ (152) En dan rest enkel de
bittere conclusie: ‘Wat ik heb gedaan en niet gedaan en wat zij mij heeft
aangedaan – het is nu eenmaal mijn leven geworden.’ (174)
Dat deze roman over schuld gaat, hoeft niet te verbazen:
Schlink is jurist van opleiding en professie. Maar schuld is ook op een andere
manier nadrukkelijk aanwezig in deze roman.
Schlink situeert zijn verhaal over een seksuele verwonding
in het naoorlogse Duitsland. Dat heeft nog met wel andere trauma’s af te
rekenen. Schlink is zich bewust van het gevaar van vertekening van
onuitsprekelijkheden. Het heeft lang geduurd alvorens de kunst er een vorm aan
begon te geven. Dat leek lange tijd niet gepast. Getuigenissen en – erg weinig
– foto’s verengden de werkelijkheid tot clichés. Vanaf de jaren tachtig was de Vergangenheitsbewältigung echter niet
meer te stuiten. Er ontstond, onder andere door boeken en films als Sophies Choice en Schindler’s List, een collectief gedeelde verbeelding – maar
strookt die met de werkelijkheid zoals ze is geweest?
Het boek drijft op de parallel tussen de omgang met
schuld in het eigen, persoonlijke verleden op een individuele schaal en schuldverwerking
op een collectieve schaal: hoe gaat het Duitse volk om met de door de generatie
van de ouders aangerichte gruweldaden? ‘Hoe kon het een troost zijn dat mijn
lijden aan mijn liefde voor Hanna in zekere zin het lot was van mijn generatie,
dat het het Duitse lot was (…)’ (138). Kan er dan ook een parallel bestaan
tussen de verwerking van de eigen schuldgevoelens en de verwerking van het
verleden? ‘Wat moest en moet mijn generatie, die na de oorlog is opgegroeid,
eigenlijk beginnen met de informatie over de verschrikkingen van de
vernietiging der joden? (…) Moeten wij alleen maar vol ontzetting, schaamte en
schuld tot zwijgen vervallen? Met welk doel?’ (84-85) Wat behelst dat dan
eigenlijk, zo’n verwerking van het verleden? Volstaat een rechtszaak, een
gevangenisstraf? Wat is de zin van een gevangenisstraf?
