schrikkel 172

Fotografie heeft mij al veel bijgebracht, onder meer het besef van ruimtelijkheid. Architectuur, stedelijkheid en landschap zijn de gegevenheden. Met het kadreren haal je daar telkens je eigen interpretatie uit. De aanwezigheid van mensen in het beeld (meer dan van dieren), maar ook van cultuurelementen (talige elementen) en de interacties die zich al dan niet toevallig voordoen vullen de ruimte in het gekadreerde beeld en brengen deze ruimte tot leven. Dat betekent ook dat zij (de mensen, de betekenissen en de interacties) de tijd binnenbrengen. ‘Sense of Place’, dat is: ruimte, die door de toevoeging van tijd (leven) betekenis krijgt en daardoor tijdelijk wordt. De kringen in het water op de affiche en de vrouw die op het punt staat het beeld te verlaten (maar evengoed de bus die toevallig de uitsnijding tussen affiche en gebouw vult) staan, zo bekeken, op hetzelfde niveau.

schrikkel 171

Groot is mijn bewondering en waardering voor al wie zich inzet voor diegenen die het iets minder goed getroffen heeft met de genenloterij. Verplegers zijn de heiligen van deze hyperfunctionalistische tijd waarin onnutte elementen (niet alleen zwakzinnigen, mindervaliden, andersvaliden, personen met een handicap of hoe je ze ook eufemistisch wilt noemen, maar ook bejaarden en zieken) nog net niet vakkundig worden geëlimineerd maar dan toch evenzeer vakkundig in tehuizen, homes, gestichten, verzorgingsinstellingen en hospitalen worden weggestopt. Verplegers doen nu wat zusters een paar generaties lang hebben gedaan. De nonnen deden het uit liefde en gesterkt door hun geloof, de lekenverplegers doen het om de centen maar evenzeer – dat kan niet anders want anders kun je dit niet goed doen en volhouden – uit liefde. En misschien worden ze daarbij ook wel gesterkt door een geloof of alleszins door een humanistische overtuiging of antropofiele instelling.

Vroeger liepen de ‘zotten’ onbegeleid op straat, ze hadden hun plaats in de gemeenschap. Ik herinner mij nog dat er in Oedelem in de vroege jaren zeventig een dorpsgek rondliep. Die mens voelde zich opgenomen, hij werd geholpen of getolereerd, hij werd uitgelachen door kwajongens maar die werden daarvoor op de vingers getikt en leerden zo dat niet alle mensen even normaal zijn en tegelijk dat ze wel allemaal aanspraak kunnen maken op hetzelfde respect – en dat is iets wat verloren is gegaan door de segregatie waaraan de zogenaamd ‘abnormalen’ tegenwoordig worden uitgeleverd.

Ik stel me vragen bij dat onderscheid tussen normaal en abnormaal. Ik weet wel dat men er stilaan van aan het terugkomen is, maar het onderscheid tussen opsluiten en vrij laten rondlopen is veel te brutaal. Als we sommigen abnormaal noemen, dan kan dat alleen op basis van het axioma dat de meerderheid normaal zou zijn. Maar is dat wel zo? Het lijkt mij veel verdedigbaarder dat iedereen min of meer abnormaal is, dat het verschil tussen normaal en abnormaal geen zwart-witverschil is maar veeleer een gradueel continuüm. Wij, die onszelf gezond van geest achten, kunnen leren van de waanzin die sommigen nadrukkelijker kenmerkt dan ons.

wolken 412-423

wolkencitaten uit: Colum McCann, Het verre licht

412

Jagende wolken werpen schaduwen en over de straten ligt zonlicht gestrooid. (88-89)

413

Hij zoekt een plaats midden in de gigantische leeszaal, slaat het boek open maar leest niet, leunt in zijn stoel achterover, warmt zijn handen onder de tafellamp en staart omhoog naar de fabelachtige wereld van het plafond, de verbleekte wolken, de cherubijnen, de bloemen, de wijnranken, de rozetten, de acanthusbladeren. (110)

414

Mannen zijn op het viaduct aan het werk, bungelen aan touwen tussen hemel en aarde. Hij bekijkt hun capriolen in de regen, heft dan zijn hoofd op, ziet de zon vanachter de treurwolken doorbreken. (167)

415

Terwijl zijn moeder uitgestrekt op een golf chemicaliën ligt en zijn grootvader door pijn aan de bank is gekluisterd, gaat hij graag naar het dak om voorbij de architectuur van Harlem te kijken – voorbij de nieuwbouw en bakstenen kerken en rouwkamers en het craquelé stucwerk en de open terreintjes en de parken – naar de wolkenkrabbers die door Manhattan springen. (195)

416

Soms gaat Clarence Nathan een nabijgelegen wolkenkrabber binnen, doet zich dan voor als loopjongen en glipt stiekem naar de bovenste verdieping om een beter uitzicht te hebben. (199)

417

Op een middag moeten twee bewakers hem van een ladder trekken, op de drieëntwintigste verdieping van een wolkenkrabber in aanbouw. (200)

418

Het was jaren later, op een vrijdag en zijn werk in de wolkenkrabber zat erop, hij nam de lift naar beneden, douchte, bond zijn haar in een korte paardenstaart en ze stonden buiten te wachten in een spiksplinternieuwe huurauto, een Ford. (217)

419
Als hij zijn hoofd opheft, rijst hoog boven hem een geraamte van eigen makelij op naar een wolkenloze lucht boven Manhattan. (223)

420

En hij denkt terug aan toen Lenora vijf was en hoge koorts had en hij een week niet naar de wolkenkrabbers was gegaan. (235)

421

Ze was een keer met hem meegegaan naar Houston, waar hij met zijn ploeg aan een wolkenkrabber werkte. (239)

422

Maar we hadden ’t zo lekker daar op die stoep, dat we de woorden veranderen en zongen van: Heer, ik ben zo in de wolken, volgens mij zie ik de top boven. (248)

423

Dus op een avond bleef ik daarboven op de wolkenkrabber zitten – we waren toen op zevenenveertig hoog – met Cricket, die vriend van me. (254)

2913

Assebroek, Daverloostraat - 2010 (?)

campagne 5

Samen met C., E. en V. zet ik mij, aan C.’s pc, aan de bewerking van de zoveelste versie van het programma terwijl C., E. en V. zich achter mij, aan de tafel (waaraan we net samen een vegetarische spaghetti hebben gegeten), buigen over de structuur die de tekst uiteindelijk moet krijgen: hoeveel hoofdstukken?, in welke volgorde?, stoppen we onroerend erfgoed bij cultuur of niet? – dat soort vragen. C. werkt aan een laptop met traag toerental, E. aait een smartphone en V. een druk gebezigde iPad. Af en toe ontvouwt een item zich tot een gesprekje: over de zwerfvuilproductie bij jongeren, de kasseistenen in de binnenstad, het mogelijk recreatief aanwenden van de Spiegelrei. Ik worstel met komma’s en kommapunten, zet passieve zinnen om in actieve, werk herhalingen weg, probeer het ietwat te rancuneuze en chagerijnige dat hier en daar tot in de tekst van een medewerker is doorgedrongen om te buigen tot een ‘positieve’ boodschap en schrap in de woekering van voorbeelden die een al te ijverige bijdrager heeft verzameld, terwijl sommige anderen misschien wel een beetje al te summier zijn gebleven. Het resultaat moet een homogeen en leesbaar document zijn – er is nog veel werk aan de winkel.

schrikkel 170

In de inkom van het Guilinizwembad toont de stad de plannen die ze heeft voor mijn wijk Kristus-Koning: een tegen een bord genagelde plattegrond met daarop kleurtjes die aangeven wat moet dienen om te wonen, om groen te blijven, om als openbaar domein te worden gebruikt. Jan Guilini, overigens, was een Brugse zwemkampioen, die voor de Tweede Wereldoorlog zowat alle records op zijn naam zette en die tijdens de Tweede Wereldoorlog vijf Engelse neergestorte vliegeniers uit de Noordzee redde – een heldhaftige daad die hem op een onthoofding door de Duitsers kwam te staan. Toen bestond Kristus-Koning nog maar net; tot voor de Eerste Wereldoorlog werden de meeste gronden hier nog aangewend voor tuinbouw en laurierenteelt.

schrikkel 169

Voor de kinderen maakt het niet uit. F. krijgt haar zevenjarigen- of lentefeest, en de daarbij horende cadeaus, en ze weet niet dat haar de H. hostie van de eerste communie werd onthouden en dat het feest een afgeleide is van iets wat nog niet zo lang geleden algemeen heeft bestaan. Die hostie kon ze niet krijgen want ze is – denk ik – niet gedoopt, en ze is niet gedoopt omdat haar ouders niet gelovig zijn. Net zoals het geloof destijds is atheïsme een erfelijke eigenschap. Maar het maakt niet uit. God is niet vertoornd. Hoe zou hij dat kunnen zijn, op zo’n onschuldig kind? Het is mooi weer en F. is in het wit gekleed en ze holt samen met haar vriendinnetje en neefje A. het huis rond. Ze is zeven jaar en alles is nog mogelijk.

schrikkel 168



Nu nog. Nu kan het nog. De gewone handelingen. Hoeveel keren is deze wasdraad gebruikt? Hoeveel keer nog door ons? Vladimir kijkt in zijn hoekje toe, eenzelvig. Maar wat zal er met hem gebeuren, na deze laatste zomer in De Panne?

facebookbericht 301 / van boeken bezeten 13

tot deze methode ben ik uit eigen vinding gekomen - inderdaad een garantie voor een mooie holle rug, en zeker geen scheve, wat een horreur is; overigens ben ik het fetisjisme niet genegen van diegenen die stellen dat een boek niet volledig mag worden geopend en dat er te allen tijde niet het minste kreukje in de rug zichtbaar mag worden: een boek is een gebruiksvoorwerp, je moet het bijvoorbeeld open kunnen leggen, en wel in die mate open dat het open blijft liggen, voor het geval je, ik zeg maar wat, notities moet maken of in de keuken de fluitende waterketel het zwijgen moet gaan opleggen

(met dank aan JWL)

reactie

bij FB bericht 300.
Mijn haren rezen ten berge toen ik op de radio dat pleidooi hoorde over het onderwijs als springplank naar de industrie. Het wekt een nostalgie op naar de 'humaniora', waar, denk ik, het doel was de leerling nog eventjes als humane mens te vormen vooraleer deze in de grote-mensen-wereld van geld verdienen terechtkwam.

beste groet, K.

schrikkel 167

Zeventien jaar geleden ontmoette ik W. voor het eerst. Ik interviewde hem naar aanleiding van de vijftiende verjaardag van het door hem opgerichte Poëziecentrum. Een jaar later bleek hij mij niet te zijn vergeten. We belandden in een win-winsituatie – zoals dat in andere kringen dan de onze blasé wordt genoemd. Ik hielp hem en hij mij. En dat is nog altijd zo.

gedichten zijn niet overbodig

Dit interview verscheen op 25 november 1995 in De Standaard.


Willy Tibergien mag zich een gelukkig man noemen. Zijn Poëziecentrum is in vijftien jaar uitgegroeid tot het belangrijkste trefpunt voor poëzie in de Lage Laden. En de Poëziekrant, waar hij twintig jaar geleden vanaf het eerste uur bij betrokken was, is voor velen een onmisbaar tijdschrift geworden. Ondanks alle beslommeringen slaagt Tibergien er nog in om van poëzie te genieten. De dubbele verjaardag van centrum en krant wordt vandaag met een 1^ste Internationaal Poëziefestival en met happenings in het Gentse stadscentrum gevierd.

Willy Tibergien, met zijn 50 jaar zelf ook jubilaris, gaat ons voor naar zijn hoofdkwartier, op de zolder van ‘zijn’ pand aan de Hoornstraat. Hij spreekt, zoals het een poëtische ziel past, minzaam maar soms ook wat verbeten, vooral wanneer de onvermijdelijke centenkwesties worden aangeroerd.

‘Ik vraag niet in de eerste plaats meer geld voor het Poëziecentrum, ik vraag meer waardering. De minister van Cultuur, Luc Martens, citeert in zijn toespraken mooi uit Nijhoff en Van Wilderode, maar hij zou beter wat meer opzijleggen voor een instelling waar een gerenommeerde Nederlandse literator als Gerrit Komrij komt opzoeken wat hij in eigen land niet vinden kan. 50 miljoen frank voor de Frankfurter Buchmesse; 15 miljoen voor Liber in Barcelona – dat geld kan beter worden besteed. Het is toch schrijnend dat kort na die buitenlandse boekenfestijnen, waar de minister op korte tijd veel gemakkelijke eer oogst, een instelling als het Nationaal Centrum voor Jeugdliteratuur moet liggen zieltogen. Gaat het niet altijd zo? Slachtoffers van overstromingsrampen zien ook liever het geld waar ze recht op hebben dan een koning die op zijn botten door het water in hun straat komt waden.’

Het Poëziecentrum functioneert toch goed?

‘Jazeker, maar er zou zoveel meer kunnen gebeuren. Stilstaan is achteruitgaan. De mensen die hier deeltijds werken, zouden gerust full-time aan de slag kunnen. Automatisering dringt zich op. Het wordt hoogtijd dat het Poëziecentrum de officiële erkenning als Vlaams-Nederlands steunpunt voor de poëzie krijgt die het verdient. Dan zouden we eindelijk zonder ademnood kunnen werken. Wat meer aandacht besteden aan de jeugd, bijvoorbeeld, iets waar de huidige minister van Cultuur blijkbaar op aanstuurt. We denken ook aan een actie om poëzie in de openbare bibliotheken beter aan bod te laten komen.’

Op dit ogenblik draait het Poëziecentrum op 4.250.000 frank van de Vlaamse Gemeenschap, 400.000 frank van de Nationale Loterij, 150.000 frank van de provincie Oost-Vlaanderen. Gent levert 250.000 frank. Op voorwaarde dat het bedrag gaat naar de organisatie van het Poëziefestival, in samenwerking met de stedelijke dienst Kunsten. Het Vlaamse Cultureel Ambassadeurschap zorgde dit jaar voor een toetje van 2 miljoen.

De boekenzaak, die onder de naam ‘De Sporen’ in hetzelfde pand gehuisvest is, maakt sinds kort juridisch geen deel meer uit van de vzw Poëziecentrum. Wel is het zo dat de winkel, een bvba, de vzw ‘sponsort’. De statutaire scheiding was nodig omdat het Poëziecentrum op een gegeven ogenblik als ‘gemengd bedrijf’ werd beschouwd en zo zijn subsidies dreigde te mislopen.

Met deze middelen laat Tibergien zijn documentatiecentrum meer dan behoorlijk functioneren, geeft hij een tijdschrift en boeken uit, en organiseert hij poëziemanifestaties. Naast een jongerenbanenplanner staan vijf mensen op de loonlijst van het Poëziecentrum, van wie twee deeltijds.

Het Poëziecentrum houdt zich uitsluitend bezig met Nederlandstalige poëzie. ‘Van Bertus Aafjes tot Frank Zonderland, een Gentse dichter die wellicht niemand kent.’ Ook poëzie in vertaling, zowel buitenlandse als Nederlandstalige die in een andere taal is vertaald, is hier te vinden.

Financiën

Willy Tibergien windt zich lichtjes op wanneer we over de financiën doorbomen. ‘Ik hoor al vijftien jaar dat er voor literatuur niet genoeg geld is! Waarom laat men dan voortdurend versnippering toe, waarom is men voortdurend geneigd nieuwe instituten in het leven te roepen? Men zou, zoals in Nederland, organisaties met louter regionaal belang door regionale instanties moeten laten subsidiêren, zodat de nationale initiatieven beter aan bod kunnen komen. In Vlaanderen is maar voor één poëziecentrum plaats, net zoals er hier maar één theaterinstituut bestaat. Het zieltogende Europees Poëziecentrum in Leuven vraagt om samenwerking. Voor mij is dat goed, maar wij zijn geen vragende partij.’

Mooi, een man met een knipselarchief, die versnippering wil tegengaan.

Het documentatiecentrum telt inmiddels meer dan 15.000 titels, zowel bundels als secundaire literatuur. Naast een uitgebreid krantenknipselarchief bevat het ook een grote verzameling tijdschriften. Niet alleen het actualiseren, ook de concrete werking van het documentatiecentrum vergt heel wat inzet. ‘Je kan hier gerust alles opvragen wat niet altijd gemakkelijk in de boekhandel of in de openbare bibliotheken te vinden is. Wie niet kapitaalkrachtig genoeg is om zich een bundel aan te schaffen, kan fotokopies maken? Onze deur staat voor iedereen ongeveer vijftig uren per week open. Wij vragen alleen een bijdrage van 300 frank per jaar.’

Wat is de rol van de uitgeverij binnen het Poëziecentrum?

‘Die is belangrijk. Zeker nu het aantal gewone uitgeverijen dat zich aan poëzie waagt wel bijzonder klein is geworden. De uitgeverij van het Poëziecentrum is een van de middelen om de globale doelstelling, het verspreiden van poëzie, te verwezenlijken. Vooral de bloemlezingen doen het goed. Met onze Bladen voor de poëzie daarentegen, waarmee we jaarlijks vier bundels van goede Vlaamse dichters uitgeven, bereiken we te weinig mensen. Bijna niemand bespreekt ze, bijna niemand koopt ze? En de aankoop door het ministerie van ochgod 25 exemplaren ervaar ik eerder als een kaakslag in het gezicht van de uitgever en van de auteur dan als een effectieve steun. Daarom stoppen we ermee. Tegen mijn zin. We blijven wel goede Vlaamse dichters steunen, maar het zal op een andere manier moeten gebeuren.’

Marginaal

Niet iedereen ligt wakker van literatuur. En zeker niet van poëzie. Vecht het Poëziecentrum tegen de bierkaai?

‘Poëzie is binnen de literatuur inderdaad een marginaal maar zeker geen overbodig genre. De drempel ligt blijkbaar hoger dan vroeger, toen er nog zoiets als een orale cultuur bestond waardoor men gedichten en liederen uit het hoofd leerde en overleverde. Maar ik wanhoop niet. Tijdens de actie “Plamuur een gat in je cultuur” van het Cultureel Jongerenpaspoort kwamen hier tweehonderd jongeren over de vloer. Vrijwillig Minstens enkelen onder hen komen hier terug. Het komt erop aan het potentiële publiek aan te spreken. En of dat nu door het verkopen van een prentkaart of een T-shirt of een ticket voor ons poëziefestival gebeurt, lijkt mij minder belangrijk. Zo elitair ben ik niet, om een prentkaart met een vers erop minderwaardig te vinden.’

Oké. Maar heeft poëzie genoeg maatschappelijke relevantie? Uw Poëziecentrum kost de gemeenschap geld. Wat geeft u haar terug?

‘Ik weet nog niet zo zeker of alles per se nuttig moet zijn. Schoonheid verdient ook een plaats in onze samenleving. Nu wordt de schoonheid van de poëzie inderdaad minder opgemerkt onder het geweld van allerlei mediatieke evenementen. Neem bijvoorbeeld dat Beatles-revival.’

U vindt een versregel als ‘Free as a Bird’ beslist niet onaardig…

(glimlacht) ‘Ach. Hoewel, “The Fool on the Hill” is toch een tekst met poëtische kwaliteit… (mijmerend) Ik identificeer mij daar soms een beetje mee…

Onderwijs

Is het toegankelijk maken van poëzie niet in de eerste plaats een van de taken van het onderwijs?

‘Inderdaad. Maar dan moet het wel op de juiste manier worden aangepakt…’

Het gevoel dat mijn oudste zoon, in het derde kleuterklasje nu, vertolkte toen ik deze middag vertelde dat ik naar een meneer in Gent ging die een winkel had met boeken vol gedichten: ‘Ik háát gedichten,’ zei hij. Ik kan mijn oogappel nochtans geen gebrek aan taalgevoeligheid aanwrijven.

‘Tja. De grote fout, die vooral in het secundair onderwijs wordt begaan, is dat men gedichten plat analyseert. Dan moeten er, met de daver op het lijf, nog examenpunten op verdiend worden ook. Uiteraard krijgen kinderen die hele dagen naar videoclips kijken op die manier een hekel aan poëzie. Ik zou er potverdorie ook een hekel aan krijgen! Neen, plaats de gedichten in een ruime context, spits ze toe op de actualiteit en de eigen leefwereld… Daarom moet je het verleden nog niet verwaarlozen. Geef de jongeren toch een gedicht van Boudewijn Büch over Mick Jagger te lezen.

Ik zeg niet dat het daarbij moet blijven, alleen dat het daar moet vertrekken. Werk met thema’s. Of geef de leerlingen een bloemlezing liefdespoëzie mee, in plaats van dat gortdroge handboek waar “de inspectie” over waakt. Komaan, dat is flauwekul. En help dat valse beeld van de gekke, wereldvreemde dichter uit de wereld, door biografisch materiaal mee te geven. Wat ik ook niet begrijp is waarom het hele poëzieonderricht in dat voorlaatste jaar van het secundair onderwijs wordt samengeperst. Men zou het over de zes jaar moeten spreiden.’

Media

Zoals in alles, tegenwoordig, kunnen de media ook een rol spelen in de verspreiding van poëzie. Hoe kunnen ze dat goed doen? Zit er meer in dan het schaamlapje dat ‘Coda’ heet en alleen bij nachtuilen en in slaap gevallen zappers bekend is? Of zijn de media vooral geneigd om alleen datgene te bieden waarvan zeker is dat het publiek het wenst en…

‘…en het publiek wenst geen poëzie? (bedachtzaam) Is het wel waar dat het publiek krijgt wat het vraagt? Is het niet veeleer zo dat het publiek in zijn luie stoel aanvaardt wat de media opdringen? Maar goed, misschien komt er met de herdefiniëring van de opdracht van de BRTN meer ruimte voor cultuur op tv.’

Het dubbele jubileum van het Poëziecentrum werd ingezet met de aankondiging van een bijsturing. U bent van plan meer aandacht te besteden aan poëziemanifestaties. Dat ligt in de lijn van de nieuwe mediacultuur.

‘We organiseren al van in het begin poëziemanifestaties. Onze doelstelling is en blijft, naast het bewaren van het verleden: poëzie dichter bij de mensen brengen. Als dat via de podia kan, dan moeten we die kans benutten. Het documentatiecentrum blijft onze belangrijkste opdracht, laat daarover geen misverstand bestaan. De geëigende plek voor gedichten blijft de bundel. Dat we een groots opgezet poëziefestival organiseren, heeft ook een pragmatisch aspect. Op basis van onze huidige activiteiten zijn wij wat subsidies betreft blijkbaar aan een plafond gekomen. Misschien kunnen wij met nieuwe activiteiten nieuwe financiële bronnen aanboren.’

Dreigt u met uw 1^ste Internationale Poëziefestival niet in het vaarwater te komen van Behoud de Begeerte, organisator van literaire manifestaties als ‘Saint-Amour’ en ‘Geletterde Mensen’? In uw jubileum-persbericht had u het toch niet voor niets over ‘poëzieavonden die nu eens niet in de eerste plaats commercieel zijn’?

Luc Coorevits van Behoud de Begeerte speelt op veilig met grote namen. Ik zie Coorevits meer als de Herman Schuermans van de literatuur. Waarop baseert hij trouwens zijn ambitie om de literatuur te monopoliseren? Hij zou nog het liefst willen dat we ons opsluiten in ons documentatiecentrum en dat de mensen moeten aanbellen om er binnen te komen.¨’

Hekel

Willy Tibergien en het Poëziecentrum worden vaak met elkaar geïdentificeerd. Ten onrechte natuurlijk, want in de Hoornstraat 11 werken nog andere mensen, en Tibergien zelf is soms ook élders te vinden. Houdt hij zich dan ook met poëzie bezig? Écht dan? En hoe is hij ertoe gekomen. Het antwoord verrast.

‘Ik was zo iemand die met een hekel aan poëzie de middelbare school verliet. Precies om de redenen die ik noemde: analyseren, uit het hoofd leren, voordragen. Mijn interesse is pas gewekt door het enthousiasme van een leraar op de Kadettenschool, Raymond Van den Broeck, tegenwoordig docent vertalingen? Ook André Demedts, in de bibliotheekschool dan, heeft in mij het heilige vuur aangewakkerd. Net als Van den Broeck op een subtiele, niet opdringerige wijze. Ik begon als vanzelf met het aanleggen van een poëziebibliotheek. Daar kwamen ook knipsels bij, en zo is ontstaan wat later het Poëziecentrum zou worden.’

Hoe gaat u om met poëzie?

‘Ik heb altijd gevonden dat je gedichten bij voorkeur moet lezen. Voordrachten die ik van in het begin vaak heb bijgewoond, kunnen de teksten verrijken, maar dat is niet altijd het geval. Ik lees grasduinend, associërend. Ik overloop de titels, zoek het gedicht op waarvan de titel mij aanspreekt, zoek dan weer iets anders op… Ik lees nooit een dichtbundel  voor naar achter in één keer uit. Romans lees ik weinig, wel biografieën. Kouwenaar, Campert, Claus, Herzberg en Hertmans zijn mijn favoriete hedendaagse dichters. Ik heb ook een boontje voor Van Ostaijen en Van de Woestijne. Minder voor Gezelle.

Bij de buitenlandse dichters hou ik vooral van Celan, Rilke natuurlijk, García Lorca. En een oude liefde van mij is César Vallejo, uit wiens poëzie Bart Vonck net een bloemlezing heeft samengesteld. Je hebt natuurlijk veel soorten poëzie, die je moeilijk tegen elkaar kunt afwegen. Ik kan bijvoorbeeld het kolderwerk van Kees Stip of drs. P appreciëren. En ik houd ook veel van de teksten van Jacques Brel en Georges Brassens.’

Dit interview verscheen op 25 november 1995 in De Standaard.

Het Poëziecentrum is intussen verhuisd naar Vrijdagmarkt 36, ook in Gent.

2912

De Haan, A., P. en S. - 2010 (?)

schrikkel 166

Ik droom er wel eens van: dat de toevloed van alsmaar nieuwe weetjes en feiten, van valse en echte berichten, van belangrijk nieuws en triviale incidenten (Het Laagste Nieuws) eindelijk zou stoppen; dat we eindelijk tot rust zouden kunnen komen en ons bezighouden met wat er werkelijk toe doet; dat niemand dicteert wat dat dan zou kunnen of moeten zijn; dat we met andere woorden niet onder de sociale druk van de algemeen aanvaarde smaak en de dictaten van de mode moeten gebukt gaan; dat we een keer voorbij de krantenwinkel passeren en er niet de gewone drukte waarnemen maar een vreemd verstild moment: de rolluiken zijn neergelaten, niemand heeft er zijn wagen geparkeerd, de niet aflatende stroom van ‘laatste nieuws’ is tot rust gekomen.

2911

A. - 2010 (?)

2910

P. - 120421

schrikkel 165

Een manifestatie in de neutrale zone: dat is verboden en dus moedig. Er komt snel politie opdagen, maar die ziet snel in dat de betogers nog geen vlieg kwaad zouden doen. Ze mogen nog een paar keer scanderen dat een staat die zijn cultuurdragers op droog zaad zet, uiteindelijk zichzelf de das omdoet (dat is niet wat ze letterlijk zeggen, maar hun – ludieker opgevatte – woorden komen wel daar op neer), en dan gaat de groep uit elkaar: vreedzaam, vriendelijk en vrij.

reactie

Keuzes pretenderen hier aanlokkelijke vrijheid, de diepe val kan hier alleen maar op volgen. Economisch denkend onderwijs schept alleen maar zijn eigen failliet. Pascal, ik volg je volledig in je redenering.

G.M.

facebookbericht 300

twee stellingen en een vraag, die in mij opkomen naar aanleiding van de plannen om het secundair onderwijs te hervormen en de onenigheid die daarover is ontstaan:

‎1. er is een verschil tussen gelijkwaardigheid en gelijkheid; oké dat je ernaar streeft iedereen gelijke kansen te geven, maar dat mag niet gaan ten koste van de on-gelijkheid tussen de kinderen - en 2. bespaar kinderen de verlokking om zelf te moeten kiezen maar doe het niet, zoals Smet, door alle keuzemogelijkheden weg te werken in een grote gelijkschakeling - en ik leg nog een kaart op tafel, niet als stelling maar nu als vraag: 3. moeten wij klakkeloos instemmen met de gedachte dat het onderwijs moet omgevormd worden om zo goed mogelijk aan de noden van de economie/industrie te beantwoorden?; is, met andere woorden, het onderwijs een machine die arbeidskrachten levert?

2909

C. - 2010 (?)

wolken 393-411

wolkencitaten uit: W.G. Sebald, De ringen van Saturnus

393

Door de fantastische invloed van de pijnstillers die in mij rondcirkelden voelde ik mij in mijn ijzeren traliebed net een ballonvaarder die gewichtloos voortglijdt door het wolkengebergte dat rondom hem oprijst. (26)

394

Het is verbazend, zegt Browne, hoe lang de aarden potten met hun dunne wanden ongedeerd twee voet diep in de grond bewaard zijn gebleven terwijl er ploegscharen en oorlogen overheen zijn gegaan en grote huizen en paleizen en wolkenhoge torens zijn ingestort en vergaan. (34)

395

Het was een dag met een zeer laaghangende bewolking toen ik in augustus 1992 naar de kust reed met de oude, tot aan de ruiten met roet en olie besmeurde dieselrailbus die destijds de verbinding tussen Norwich en Lowestoft onderhield. (39)

396

Toen ik de volgende morgen met de rugzak over mijn schouder hotel Victoria verliet, was Lowestoft onder een wolkenloze hemel weer tot leven gekomen. (53)

397

Tegen het einde, als het schip op de thuishaven afstevent, breken de stralen van de avondzon door de wolken heen en verspreiden ze hun glans over de nu stil geworden zee. (63-64)

398

Het was alsof er een glazen stolp over de wereld heen was gezet, totdat er uit het westen machtige stapelwolken opkwamen die langzaam een grijze schaduw over de aarde trokken. (69)

399

Wolkenbanken pakten samen boven de zee die nu met witte strepen bekrast was. (76)

400

De regenwolken waren weggetrokken toen ik na het avondeten een eerste rondgang maakte door de straten en stegen van de stad. (85)

401

Verder en verder gleed mijn blik over de zee, tot daar waar de duisternis het dichtst werd en waar, amper meer te onderscheiden, een zeer merkwaardig gevormde wolkenbank lag, waarschijnlijk het achteraanzicht van de regen die aan het eind van de middag op Southwold was neergekomen. (88-89)

402

De spitse toppen van de bergen waaruit ik tevoorschijn was gekomen tekenden zich met welhaast beangstigende scherpte af tegen een turkooisblauwe hemel waaraan twee of drie roze wolken zweefden. (89)

403

In werkelijkheid heeft Ruisdael bij het schilderen namelijk natuurlijk niet op de duinen gestaan, maar op een denkbeeldig punt een stukje boven de wereld. Alleen zo kon hij alles tegelijk zien, de reusachtige wolkenhemel die tweederde van het schilderij beslaat, de stad die, afgezien van de boven alle huizen uittorenende Sint-Bavokathedraal, nauwelijks meer is dan een soort rafels aan de horizon, de donkere bosjes en struiken, de boerderij op de voorgrond en het lichte veld waar de banen wit linnen op de bleek liggen en waar, voorzover ik het kon tellen, zeven of acht figuurtjes van amper een halve centimeter groot aan het werk zijn. (92-93)

404

Op de tafels liggen oude registers van de havenmeesters, logboeken, verhandelingen over de zeilscheepvaart, diverse nautische tijdschriften en boeken met gekleurde platen waarop legendarische zeeklippers en oceaanstomers als de Conte di Savoia en de Mauretania staan afgebeeld, reuzen van staal en ijzer, meer dan driehonderd meter lang, die met hun schoorstenen vaak in de laaghangende wolken verdwijnen en waar het hele Capitool van Washington in gepast zou hebben. (101-102)

405

De blauwe hemel welfde zich over de daken van de huizen, en de wolken zweefden hoog in de lucht voor de wind uit als een eskader zeilboten. Misschien heeft Konrad tijdens de uitvaart, terwijl de geestelijke in zijn zware, met zilverdraad bestikte ornaat de dode in zijn graf toverwoorden achterna mompelde, zijn blik een moment opgeslagen en dat schouwspel van zeilende wolken gezien zoals hij het nog nooit van zijn leven gezien had (…). (116)

406

In de jaren die op de eerste ontmoeting in Wales volgden, zochten Browne en FitzGerald elkaar herhaaldelijk op in Bedfordshire respectievelijk Suffolk, en dan reden ze in een wagentje met één paard door het land, doorkruisten de velden, gingen tegen de middag een herberg binnen, keken de altijd naar het oosten trekkende wolken na en voelden soms misschien de stroming van de tijd op hun voorhoofd. (205)

407

Terwijl ik op de pier op de veerman zat te wachten, brak de avondzon door de wolken en bescheen de grote bocht van de zeekust. (238)

408
Bijna vier uur was ik onderweg, en ik zag niets anders dan de al grotendeels afgemaaide, tot aan de horizon reikende korenvelden, de met laaghangende wolken bedekte hemel en de boerderijen, die op een afstand van een, twee mijl van elkaar lagen en meestal door een klein eilandje van bomen waren omringd. (…) Af en toe scheurde het wolkendek een beetje open op deze dag die in mijn herinneringen nu eens loodzwaar, dan weer geheel gewichtloos was. (243)

409

Ongeveer om de mijl kom je door een dorpje dat zelden meer dan een tiental huizen telt, en die dorpjes zijn zonder uitzondering genoemd naar de patron van de betreffende dorpskerk, heten dus St. Mary en St. Michael, St. Peter, St. James, St. Andrew, St. Lawrence, St. John en St. Cross, reden ook waarom de hele landstreek door zijn bewoners The Saints wordt genoemd. Men zegt dus bijvoorbeeld: He bought land in The Saints, clouds are coming up over The Saints, that’s somewhere out in The Saints enzovoort. (251)

410

Seinvuren verlichten de door duizenden soldaten bezette tinnen van de stad, de vuurspuwende parabolische banen van de kogels kruisen elkaar in de donkere lucht, en vóór elk kanonschot schiet er een felle flits omhoog, over de stapelwolken heen tot in het blauwe zenit. (258)

411

Witte wolken dreven voort in de duisternis, en telkens weer schoot er langs de hemel een angstaanjagende flikkering, die zoals ik later hoorde werd veroorzaakt doordat de hoogspanningsleidingen met elkaar in contact kwamen. (267)

Een strak geweven rouwsluier

De ringen van Saturnus van W.G. Sebald is behalve een van de mooiste ook een van de meest aangrijpende boeken die ik in mijn leven al gelezen heb. Dat heeft alles met compositie te maken.

Wie uit is op een goed en spannend ‘verhaal’, kan er beter niet aan beginnen. De ringen van Saturnus is spannend op een ándere manier. Toch even het ‘verhaal’. De ik-figuur bevindt zich in een soort van depressie die, zo blijkt tussen de regels, het gevolg is van het zwarte gat waarin hij is gevallen na het voltooien van zijn vorige boek en na een voettocht door Suffolk, die hij maakte om aan de nare gevolgen van dat vallen te ontkomen. Op die voettocht werd hij echter overmand door tristesse en weemoed, om niet te zeggen wanhoop, het resultaat van de voortdurende confrontatie met sporen van verval en vergankelijkheid die her en der in het Oost-Engelse landschap verspreid liggen en waarvoor hij, het moet gezegd, een aan het morbide grenzende belangstelling aan de dag legde. In het ziekenhuis, waarin hij dus uiteindelijk is beland, maakt hij een aanvang met het uitwerken van de aantekeningen die hij tijdens zijn meerdaagse voettocht heeft gemaakt – en die aantekeningen groeien uiteindelijk uit tot: De ringen van Saturnus.

De ringen van Saturnus bestaat uit een op het eerste gezicht lukraak samengestelde, gewoon de gangen van de wandelaar volgende compilatie van observaties, indrukken en steeds verder in de aan de bezochte plaatsen gekoppelde geschiedenissen uitwaaierende associaties. Zo herinnert, in hoofdstuk 1, de ik-figuur zich een jaar nadat hij het ziekenhuis heeft verlaten dat hij daar een keer in uiterste wanhoop door het raam naar de parking heeft staan kijken en hij beseft nu dat een zekere Michael Parkinson toen nog in leven was. Ook Parkinsons vriendin, Janine Rosalind Dakyns, is ondertussen gestorven. Dakyns hielp de ik-figuur, die kort na zijn ontslag uit het ziekenhuis bij haar aanklopte met een vraag over de zeventiende-eeuwse geleerde Thomas Browne. Thomas Browne was chirurg en de kans bestaat dat hij aanwezig was bij de door Rembrandt vereeuwigde ‘Anatomische les’ van Nicolaas Tulp. Enzovoort. Dat soort van duizelingwekkende sprongen.

Zo begint een hele reeks reizen, door de tijd en over heel de wereld, in werkelijkheid en in de geschriften van anderen – reizen die het kader van de wandeling langs de kust van Oost-Engeland ruimschoots overschrijden en waarvan het bezoek aan het Mauritshuis in Den Haag, waar de ik-figuur de ‘Anatomische les’ van Rembrandt gaat bestuderen, maar een van de vele etappes is.

De associaties van Sebald vormen een op het eerste gezicht gratuite compilatie – maar dat is dus niet zo. Verre van. Met talrijke echo’s, spiegelingen, parallellen, en met een consequent opgezette uitdieping van beelden, thema’s, metaforen (de spiegels, de haringen, het licht en de duisternis, de nevels, de blikken, de afgronden, het woestijn en het zand…), is Sebalds verslag van een voetreis allerminst gratuit en op toeval gebaseerd samengesteld, neen, het is een in hoge mate beredeneerd en artificieel bouwwerk, een strak gecomponeerde tekst, die de min of meer willekeurige logica van een droom lijkt te volgen maar die in feite een strak en dwingend weefsel is – en die term gebruik ik niet zomaar want een van de belangrijkste motieven, om niet te zeggen het belangrijkste, is:  ‘zijde’.

Maar eerst nog even terug naar het thema. Dat is, uiteindelijk nog meer dan de alom aangetroffen vergankelijkheid: het onvermogen om over die vergankelijkheid te spreken. Want daar begon het: bij het zwarte gat waarin de ik-figuur op zichzelf geworpen is – de ik-figuur die nergens bij naam wordt genoemd maar van wie we toch vernemen dat hij, net als W.G. Sebald, uit Duitsland afkomstig is, in Norwich doceert en in hetzelfde jaar als Sebald geboren is, en die dus met Sebald kan worden vereenzelvigd. Het begon bij een pathologisch te duiden zwart gat dat gaapt als een afgrond (zoals de kliffen waarop de wandelaar over de Noordzee uitkijkt gapen als een afgrond). In dat zwarte gat is het schrijven, het spreken dus eigenlijk, onmogelijk. Het genezingsproces, dat samenvalt met een verwerkings- of rouwproces, bestaat uit het opnieuw verwerven van de macht over het woord, uit het overwinnen van het lijden dat ontstaat vanuit de ervaring van onuitsprekelijkheid.

Het onuitsprekelijke: dat is het grote en wellicht belangrijkste probleem van de geschiedschrijving. Hoe kun je de geschiedenis reconstrueren van een havenstad die, door de erosie die aan de kliffen knaagt, volledig in zee is verdwenen? Hoe kun je het lijden van de vele duizenden die op het slagveld van Waterloo, in de modder van Vlaanderen en Verdun, op de plantages in de kolonies, tijdens de Opiumoorlogen in China of in een zeeslag tussen Britten en Nederlanders ergens in de zeventiende eeuw gevallen zijn? Hoe kun je, last but certainly not least, spreken over de holocaust?

Een van de personages die Sebald opvoert, eigenaar van een van de door de ik-figuur bezochte landhuizen en drager van de omineuze naam Le Strange, was als Brits militair betrokken bij de bevrijding van Bergen-Belsen. Hij heeft er achteraf nooit met een woord over gerept en beperkte zich tot zijn activiteiten als verdienstelijk tuinier en toeristentreintjebestuurder. Maar het onnoemelijke lijden dat hij heeft aangetroffen blijft voorgoed verhuld in de nevelen van de geschiedenis.

We blijken met andere woorden veroordeeld tot een dubbel of zelfs driedubbel rouwproces: om het lijden, om de onuitsprekelijkheid van het lijden en, bijgevolg, om het onvermogen tot adequate rouw.

Het breedst uitgesponnen en centraal in de compositie De ringen van Saturnus uitgezette motief is ‘zijde’: de grondstof, het winningsproces, de fabricatie, het product. De zijde die gebruikt wordt om de netten te vervaardigen waarmee op haring werd gevist, de zijde die in belangrijke mate aan de basis lag van de welstand van de Chinezen (of van een Chinese opperklasse), de zijde die werd gebruikt om rouwsluiers te weven.

Met de zorgvuldig in De ringen van Saturnus uitgezette en voortdurende naar elkaar verwijzende, elkaar spiegelende en echoënde motieven, weeft Sebald bedachtzaam en geduldig een rouwsluier waarin duizend details een structurele functie hebben en het geheel zin en samenhang verlenen. De vorm en de inhoud bekrachtigen elkaar – en zo hoort het ook: Sebald toont overtuigend aan dat de door hem gekozen vorm voor zijn inhoud, zijn thema, noodzakelijk is. Hij toont zelfs aan, denk ik, dat de artistiek hoogstaande tekst, zoals hij er met De ringen van Saturnus een heeft geschreven, de enige manier is waarop over het onuitsprekelijke kan worden gesproken.

Op de laatste bladzijden komt alles samen – en ik kan het niet expliciteren zonder te raken aan de spanning die de lezer in de ban houdt: het zijdemotief, het thema van onuitsprekelijkheid en onmogelijke geschiedschrijving, de rouwverwerking als drijfveer tot schrijven. Het is een magistrale apotheose, een die je door de vormelijke kracht – en niet te vergeten: de verschrikkelijke en zeer efficiënte schoonheid van Sebalds taal (gevrijwaard in Ria van Hengels uitstekende vertaling) – tot diep in je ziel raakt en die je verandert.

wolken 392

wolkencitaat uit: Jan van Nijlen, Druilende burgerij

392

Het salon en de eetkamer waren geheel ingericht naar de meest wansmakelijke mode van het ‘second empire’ nog verergerd door de aangeboren wansmaak van de kleine Belgische burgerij: zolderingen met wolken en engeltjes en bloemen, deuren met kleurige versieringen, gouden en zilveren boeketten onder glazen stolpen op de schoorsteen, vazen van onmogelijke vormen, zetels met franjes tot aan de grond. (34)

schrikkel 164

Naar Kuurne, oap, voor de begrafenisplechtigheid van M., tante M. eigenlijk – maar dat was louter een objectief gegeven. Tussen de mis en de maaltijd, terwijl de anderen naar het kerkhof zijn, verzeilen we in het café tegenover de kerk voor een koffie. In de hoek van het etablissement, onder de televisie en bij het licht dat uit het raam naar binnen valt, bestudeert een man zijn krant. Ik spiek en lees de kop: ‘Moeder van drie tieners gooit zich onder truck’. En ik herinner mij dat ik gisteren op de radio van deze wanhoopsdaad hoorde – en hoe ook nog een vrachtwagenbestuurder, die zich achterin in de file boorde die als gevolg van dit incident was ontstaan, het leven liet.

schrikkel 163

De begankenis naar de Colruyt is routine geworden. De boodschappenlijst – ter waarde van plusminus 250 euro – zit onwrikbaar in mijn hoofd: het gaat om basisproducten die lang bewaren, of die te zwaar of te omvangrijk zijn om tijdens de kleinere commissies naar de Carrefour om de hoek of naar een van de tegenwoordig bijzonder zeldzaam wordende buurtkruideniers of – occasioneel – op de markt in te slaan: water, bier, wijn, melk, wc- en keukenpapier, groenten in blik, aardappelen, deegwaren, nescafé, beschuiten, koeken en chocolade, producten voor de lichaamshygiëne, kattenvoer. We doen de inkopen voor onze twee huishoudens, proppen alles in de auto – op die momenten toch nog blij dat we er een hebben – en zijn content dat we er weer voor een maand of twee van af zijn.

2908

E.H. - 2010 (?)

driekleur 96

De schappen met de aardewerken schalen in felle kleuren, oranje, groen of citroengeel, de planken waarop het witte porselein stond opgetast, sommige modellen omzoomd met een gouden bies, de console waarop de sets glazen van fijn geslepen kristal waren uitgestald, het vak met de rode geëmailleerde pannen, alles had een antracietgrijze tint gekregen, alsof de winkel in zijn geheel in een teerbad gedompeld was geweest.

Jean Rouaud, Velden van eer, 2. Illustere voorgangers, 130

schrikkel 162b / campagne 4

Filip Claus maakt de campagnefoto. En ik maak, nog voor Filip Claus de campagnefoto maakt, een foto van Filip Claus die op het punt staat de campagnefoto te maken. Hij herkent onmiddellijk, van die afstand, het type compacttoestel dat ik hanteer. ‘Hmmm, Lumix. Goede lens.’ Claus zegt hoe ik moet staan, dat ik tanden moet laten zien. Dat verlevendigt de foto, zegt hij. Hij wacht tot een auto uit zijn achtergrond is verdwenen. Hij drukt af. Wel vijftien keer voor die ene foto. Ik ben benieuwd naar het resultaat, maar heb het volste vertrouwen. Ik stap op Filip Claus af en vraag hoe het met de persfotografie gesteld is. Niet te best. Tegenwoordig moet elke woordjournalist zelf de foto’s maken die bij het artikel passen. En er zijn de talrijke digitale fotobanken waaruit de kranten putten. Op beroepsfotografen wordt, zoals in de periode vlak voor de opkomst van de digitale fotografie, nog maar zelden een beroep gedaan. En de reportagefotografie is helemaal een zeldzaam goed geworden.

schrikkel 162a / campagne 3

De lijsttrekker stelt de kandidatenlijst voor. Er zijn drie kolommen, legt hij uit. De linkse kolom is voorbehouden voor de jongeren, de middelste voor de verruimers, de derde voor de ‘anciens’. Niet dat ik me daar te goed voor voel, in die derde kolom, maar ’t is toch een beetje, hoe zal ik het zeggen, definitief. Er zijn maar drie kolommen, namelijk. Maar ja, we doen het voor de komende generaties, nietwaar?

2907

Brugge, Beursplein - 2010 (?)

schrikkel 161

De zondagochtenden in De Panne sta ik altijd als eerste op. Wanneer ik na een uur of twee lezen en schrijven de eerste geluiden hoor in huis, stap ik door het laantje op de bakker af. Toen S. hier opgroeide, stonden de meeste huizen die er nu staan er niet, dit was nog grotendeels ongerept duinengebied. Ik kan het mij maar moeilijk voorstellen hoe het was, ook al lijkt een oldtimer van een type waarvan er toen, vroeg in de jaren zestig, wellicht nog rondbolden, zijn best te doen om mij naar die tijd terug te voeren.

2906

J. - 2010 (?)

schrikkel 160

Een hond met vadermoordenaar en vlinderdas verwelkomt het zorgvuldig getrieerde toeristenvolk en wijst het meteen op zijn plichten. Il faut le faire. De boodschap komt aan bij wie hier niet hoort. Wie daarentegen hier al zijn plaats verworven heeft, het ‘schoon volk’, neemt hier geen aanstoot aan want voelt zich niet persoonlijk aangesproken. Deze hond keft alleen maar naar het klootjesvolk, het frigoboxgepeupel, lieden die hun hond op straat of op het strand laten kakken en vervolgens de drol laten liggen. ‘Schoon volk eerst’.
Het woord ‘schoon’, overigens, wordt hier niet gebruikt in de betekenis van proper maar in de betekenis die het ook heeft in de uitdrukking ‘’t schoon verdiep’, gebruikt voor het Antwerpse stadhuis. Daar betekent ‘schoon’: stijf, deftig, important. Of vertaal dat ‘schoon volk’ naar het Frans. Dan heb je meteen de omschrijving van wie hier écht welkom is – met of zonder kakkende honden.

schrikkel 159 / de dingen 73 / driekleur 95

Dit is de tijd

Dit is de tijd. En dit zijn de dingen.
Dit is wat de tijd met de dingen doet.
De steen telt miljoenen jaren.
De dingen blijven heel lang staan
en worden heel traag beroerd.
Ze worden lichtjes verplaatst.
Af en toe probeert er iets, even,
iets nieuws te zijn en te blijven
haken in het besef, in ons besef.

Het gaat bergop, het gaat bergaf.
Het gaat naar noord, het gaat naar zuid.
Je komt jezelf tegen op deze geheime reis.
Een mensenleven is niets, is alles.
Je drinkt, je speelt, je sluit je verleden af.
Je probeert te kijken. Je bent kampioen
in je gedachten. Je ziet het niet. Nu niet,
niet toen. En toch. Toch leg je dingen vast.
Behoed je ze, even, voor het vergaan.