scherf 127
In de periode 2018-2020 interviewde Bas Heijne wetenschappers ‘over de grote kwesties van onze tijd’. De interviews werden samengebracht in het boek Leugen & waarheid. Hieronder, heel summier en louter ter informatie, mijn notities.
Richard Wrangham, primatoloog en fysisch antropoloog
Door zichzelf te domesticeren, is de mens minder impulsief en agressief geworden. De doodstraf heeft daarbij een grote rol gespeeld. Angst activeert het geweten. Angst voor straf, voor het afwijken van de norm. Angst voor instituties. De samenleving moet zoveel mogelijk vrijheid garanderen maar ook onze asociale tendensen afzwakken.
Lorraine Daston, wetenschapshistorica
Er is een afkeer van de elite, een wantrouwen jegens experts. Maar vooruitgang in de wetenschap veronderstelt altijd een verandering van de notie ‘objectiviteit’. Dit kan leiden tot relativisme. De mens is geneigd om morele autoriteit toe te kennen aan de Natuur. Beter is het ons flexibiliteit in onze opvattingen eigen te maken.
Michael Blastland, wetenschapsjournalist
Bij het verdedigen van opinies spelen vaak andere drijfveren mee dan de wil om de waarheid te achterhalen. Een ervan is het vrijwaren van de eigen autoriteit door – vaak ten onrechte – twijfel uit te sluiten. Maar dat is contraproductief. Wetenschap moet openlijk twijfel toegeven. Aan zijn stelligheid herken je de pseudowetenschapper.
Mark Lynas, klimaatactivist
De klimaatwetenschap heeft er een nieuwe vijand bij: de neiging van mensen om te kiezen voor lieden die geruststellende leugens verkondigen en een anti-intellectualisme houding tegenover de wetenschap aanwakkeren. Intussen is er evenwel zoveel evidentie voor de klimaatopwarming dat klimaatscepticisme op hetzelfde niveau staat als de samenzweringstheorieën van de antivaxxers. Ook voor nucleaire energie en ggo’s is er voldoende wetenschappelijke evidentie. Als je de wetenschap in het ene kwestie volgt, moet je dat ook voor de andere doen.
Angela Saini, wetenschapsjournaliste
Racisme is geen privilege van domme mensen. Het wordt ingegeven door een diepe, existentiële angst om een minderheid te worden (‘omvolking’), om de eigen superieur gewaande identiteit te verliezen. ‘Ras’ is veel meer een sociale constructie dan een biologische realiteit. Wie zich in een samenleving niet thuis voelt, zal de nadruk leggen op identiteit.
Nathalie Heinich, sociologe
Essentialisten verwijderen zich van de gelijkheidsgedachte door zich te identificeren – in een confrontatie met anderen – met één specifiek kenmerk. Deconstructie is niet nodig. Ambivalentie is niet fout.
Olivia Laing, literatuurwetenschapster
Pas in een relatie kun je je geïdealiseerde zelfbeeld relativeren. Er is een verlangen naar onbepaaldheid, naar het zich niet laten categoriseren.
Ivan Jablonka, historicus en socioloog
Er zijn drie soorten antisemitisme: het katholieke, het Arabisch-islamitische en het anti-elitaire van, bijvoorbeeld, de gelehesjesbeweging. Geschiedschrijving moet een combinatie zijn van wetenschappelijke methode en inleving die zich rekenschap geeft van het eigen standpunt, zonder daarom in postmodern relativisme te vervallen.
Géraldine Schwartz, journaliste
De noodzaak van Vergangenheitsbewaltigung, tegen het revisionisme: de manipulatie van geschiedenis voor ideologisch gebruik. Onverschilligheid = medeplichtigheid. We moeten het nationalisme overwinnen en in het reine komen met het verleden. De strategie van het populisme volgens Gustave Le Bon: 1. fabeltjes wijsmaken, zoals de theorie van de ‘omvolking’; 2. angst exploiteren, bijvoorbeeld door middel van nationalisme; 3. het doen vervagen van de grens tussen leugen en waarheid.
Jill Lepore, historica
Deconstructie van het mythische verhaal over Amerika; de mythe van de idealen versus de realiteit van de oorspronkelijke bevolking, de slavernij, de ongelijkheid… Patriottisme is iets anders dan nationalisme. Een emotionele gehechtheid aan de geboortegrond is normaal. Maar je hebt wel een natiedenken nodig om dingen te veranderen.
David Wootton, historicus
Pinker heeft gelijk: er is door en sinds de Verlichting vooruitgang geboekt. Maar: de mensen zijn er niet gelukkiger op geworden. We leven met een ongelukkig liberalisme. De Verlichting is ontspoord in utilitarisme, vanuit de idee dat de mens genot najaagt. Materialisme en instrumentalisme leiden tot een verzwakking van betekenis en waarden.
Peter Pomerantsev, auteur en televisiemaker
Houdt zich bezig met de diepere oorzaken van desinformatie, polarisatie en haatzaaien. Propaganda is niet meer gericht op de verspreiding van ideologie maar op het zaaien van verdeeldheid. Technologie wordt ingezet als politiek wapen. Van het recht op vrije meningsuiting wordt misbruik gemaakt. Er is geen gedeelde realiteit meer. Dat leidt tot verwarring en het verlangen naar een sterke man. Door de commercialisering is er een emotionalisering van de serieuze media: advertenties en clickbaits. De creatie van een externe vijand. Irrationele politiek. Meer nostalgie en minder verlichtingswaarden. Voorbeeld: brexit. Er zijn gelijkenissen met de jaren dertig, maar een belangrijk verschil is evenwel dat er nu geen duidelijke ideologie meer is.
David Runciman, politicoloog
Iedereen wil democratie, maar men heeft het gevoel verraden te zijn door pragmatici. Emotionele bevestiging blijft uit. Dat leidt tot onvrede. We beseffen nu hoe fragiel de democratie is.
Jan-Werner Müller, politiek filosoof
Pleidooi voor een ander liberalisme. Minder neoliberaal, meer in dienst van de kwetsbaren.
Eliane Pagels, historica
Het christendom is in de loop der tijden heel vaak veranderd. Spiritualiteit en rituelen primeren op dogmatiek. Het geloof zal nooit verdwijnen. Er is meer dan alleen maar rationaliteit. Het is niet omdat het geloof een product is van de verbeelding dat het geen waarheid kan zijn.
Hartmut Rosa, socioloog en politicoloog
Het neoliberalisme voedt de cultuur van het nooit-genoeg. De moderniteit wordt gekenmerkt door het verlangen alles te beheersen. Daarom wordt alles geteld: onze stappen en onze likes. Het goede leven is niet een kwestie van hebben maar van resonantie: een levendig contact met iets buiten onszelf. Dat houdt risico’s in. We kunnen die resonantie niet afdwingen. Identiteit is een schild om ons te beschermen voor die onzekerheid.
Martin Hägglund, taalwetenschapper
Met seculiere opvattingen kun je het gat dat is geslagen door het wegvallen van de religie dichten. Eindigheid is essentieel voor een gelukkig leven.
