notitie 143

(220314)

 

DE EXTRA PROTAGONIST

 

9/11 is al in veel romans opgedoken. Frédéric Beigbeder (Windows on the World, 2003), Jonathan Safran Foer, (Extremely Loud & Incredibly Close, 2005) en Don DeLillo (Falling Man, 2007) waren er – samen met ongetwijfeld nog vele anderen – als de kippen bij om er literatuur van te maken, en sindsdien kom ik ‘de aanslagen’ om de haverklap tegen. Idem dito voor corona: het is nu al duidelijk dat ook deze belangrijke gebeurtenis een spoor zal trekken in de bellettrie. En in films natuurlijk ook. Dat is normaal: kunst weerspiegelt de tijd. Het is wachten op de eerste literaire en cinematografische uitval van de oorlog in Oekraïne.

Ik vind dat boeiend om zien, hoe kort de kunst op de bal van de actuele geschiedenis speelt. Hoe zij de vinger aan de pols houdt.

Een van de maatschappelijke ontwikkelingen die ook, zij het minder nadrukkelijk, meespeelt in fictie is technologie. Neem de mogelijkheid om draadloos te communiceren. Mobiele telefonie werd vanaf halfweg de jaren tachtig gecommercialiseerd. Een gesel voor scenaristen moet het zijn: het verdwijnen van de onmogelijkheid om los van een vaste telefoon een fysiek niet nabij persoon te contacteren maakt tal van plotwendingen onmogelijk. Bovendien zorgt ook de traceerbaarheid van mobiele telefoons voor narratieve complicaties.

Maar er is ook – en zeker niet het minst – de sociale revolutie die door de smartphone wordt teweeggebracht. De kloof die het toestel tussen de generaties slaat. Dat hebben de makers van de BBC-soap Normal People (naar de roman van Sally Rooney) en ook van de VRT-televisiereeks Dertigers zeer goed begrepen.

Dertigers is een intelligent gemaakte soap over mannen en vrouwen van alle kleur en geaardheid die niet meer zo piep zijn, maar die toch nog de min of meer traditionele omgangsvormen van de aan hen voorafgaande generatie hebben overgeërfd. Ze beginnen relaties en breken ze af, worden met allerlei problemen geconfronteerd: ziekte en dood, liefde en ontrouw, seksuele geaardheid, financiële perikelen en carrièrewendingen, enzovoort. Wat er wel is bijgekomen, als het ware als een extra protagonist, is de smartphone. In tweeërlei opzicht. Ten eerste speelt dat tuig effectief mee, het oefent een invloed uit op de verhaallijnen. A en B zijn in gesprek. Maar er komt een sms’je binnen van C. De kijker kan, middels projectie op het beeld van wat er op het schermpje van A’s foon verschijnt, meelezen. Na het bericht krijgt het gesprek een nieuwe wending. En dit gebeurt voortdurend. De afwezige speelt een even grote rol als de twee aanwezigen. Een tweede manier waarop de smartphone in dit feuilleton een hoofdrol speelt, en ook in onze levens, is in de opvoeding van de kinderen. Die zijn ermee vergroeid en het blijkt dus buitengewoon moeilijk om dit aangroeisel en aanwensel te neutraliseren.

Ik heb overigens met veel plezier de derde en vierde jaargang van Dertigers bekeken. Een aflevering duurt ongeveer even lang als een solitaire maaltijd en bovendien schijnt het goed te zijn om af en toe eens de traankanalen door te spoelen.

De impact van de smartphone zag ik onlangs ook geïllustreerd in het aangrijpende Sorry We Missed You van Ken Loach. Vader probeert zoonlief, die net een winkeldiefstal heeft gepleegd, te straffen door zijn gsm af te nemen. (Waarop zoonlief tijdens de vaderlijke reprimande doodleuk was blijven voorttokkelen.) ‘Maar je kunt hem zijn gsm niet afpakken,’ sust moeder. ‘Alles staat erop: zijn contacten, zijn berichten, zijn afspraken, zijn foto’s, zijn lessen en zijn huiswerk.’ Rake observatie: de pedagogie wordt doorkruist door het feit dat het toestel de kroost op alle mogelijke manieren vastketent. Wie zijn gsm wordt afgenomen, ondergaat een amputatie.

Ten slotte vermeld ik Auke Hulst. Deze auteur hield zich aanvankelijk op in SF-kringen maar doet met De Mitsukoshi Troostbaby Company een serieuze gooi naar een ruimere literaire erkenning. De MTC speelt in een niet zo verre toekomst waarin Hulst bepaalde fenomenen die we nu al kennen extrapoleert en in hun voorspelbare ontwikkelingen dóórdenkt. De gsm is, tussen alweer nieuwe apparaten, een blijvertje, dat laat zich raden – en Hulst lijkt er niet bepaald enthousiast over. Niet omdat hij zich als bedenker van zijn verhaal beknot voelt, maar omwille van de impact die het tuig heeft op de sociale interactie en op de menselijkheid in het algemeen. Twee citaten illustreren zijn gevoel.

‘Overal mensen die verdiept waren in hun weblenzen en schermen, lichamen op drift in een koude zee van informatie.’ (458)

‘(…) een zee van schermen en door die schermen oplichtende gezichten (de hele wereld onder je vingers en niemand om aan te raken) (...)’ (482)

In de nabije toekomst die Auke Hulst beschrijft zijn de mensen meer dan ooit met elkaar geconnecteerd maar het sociale weefsel is nagenoeg compleet uitgerafeld en ontbonden.

 

 

Wim De Smet, Dertigers, 2019-2022; alle afleveringen zijn nog te bekijken op VRT NU
Ken Loach, Sorry We Missed You, 2019
Auke Hulst, De Mitsukoshi Troostbaby Company, 2021