(220613)
SPIEGEL EN SCHADUW
Ik berichtte hier al over de Amerikaanse fotografe Vivian Maier en de onwaarschijnlijke manier waarop haar werk niet verloren is gegaan. Op VRT NU is daarover nog tot 7 september de voortreffelijke documentaire Finding Vivian Maier te zien. Op de aan Maier gewijde tentoonstelling in Bozar zijn vooral ‘zelfportretten’ te zien.
Zelfportret? Ik weet het nog zo niet. In het geval van Vivian Maier is dat niet zo duidelijk.
Op de tentoonstelling zijn drie soorten foto’s te zien waarop Vivian Maier in min of meerdere mate zelf aanwezig is.
In de eerste soort is zij aanwezig als slagschaduw. Elke fotograaf weet dat dit te vermijden is – het kan dus niet anders dan dat Maier deze ‘fout’ bewust maakte: zij wou echt in die foto’s aanwezig zijn. Of juister gezegd: zij wou duidelijk maken dat het voor haar essentieel was om haar aanwezigheid zichtbaar te maken (voor zover het natuurlijk al niet evident is dat een fotograaf aanwezig is bij het maken van een opname). Deze foto’s zeggen iets over de relatie tussen de fotograaf en het gefotografeerde (meestal iets banaals dat op straat kan worden aangetroffen, iets was ‘normaal gezien’ geen foto waard wordt geacht).
De tweede soort foto’s focust op wat je dan denkt dat het onderwerp van de foto is, waardoor je pas in tweede instantie ziet dat ook de fotografe discreet aanwezig is, in een al dan niet wazige of vervormende spiegeling. Deze beelden hebben iets speels, ze zetten de toeschouwer op het verkeerde been.
De derde categorie bevat de eigenlijke ‘zelfportretten’. Hier heeft de fotografe duidelijk en in eerste instantie de bedoeling om zichzelf te tonen. Zij staat centraal en/of groot in het beeld. Haar spiegelbeeld is het eerste wat de toeschouwer ziet. Pas daarna doorgrondt hij de kadrering en het spel van spiegelingen, ziet hij hoe de spiegeling tot stand is gekomen. Vaak gebruikt Maier niet gewoon een spiegel, maar bijvoorbeeld een ruit van een etalage waarop zij zelf, door de lichtinval, zichtbaarder is dan de geëtaleerde goederen.
Zijn dit zelfportretten? Moeilijk te zeggen. Wat opvalt, is dat Maier in alle foto’s een neutrale, ernstige, objectiverende gelaatsuitdrukking heeft. Zij objectiveert zichzelf. Ik bedoel: zij lijkt alle subjectiviteit uit te schakelen. De indruk die overheerst is: verlatenheid, eenzaamheid, iets obessiefs ook. Als dit de essentie is van haar persoonlijkheid, dan zou je deze foto’s zelfportretten kunnen noemen. Maar ik heb het gevoel dat dit niet zo is. Het komt mij voor dat het Maier meer te doen was om het benadrukken van haar aanwezigheid, niet van haar persoonlijkheid – die overigens bijzonder enigmatisch blijft. Zij lijkt te willen zeggen: ‘Ik besta, net zoals de andere mensen en de objecten die ik in beeld breng.’
Noteer de tegenstelling met de zogenaamde ‘selfies’. Deze plaatsen de geportretteerde op de voorgrond. In die mate zelfs dat de achtergrond wordt verdrongen en enkel als aanleiding belangrijk lijkt te zijn. Maar eigenlijk totaal bijkomstig is. De selfiefotograaf brengt zichzelf niet op een objectiverende maar op idealiserende manier in beeld. De zelfportretten van Maier zijn in vergelijking daarmee pijnlijk écht.
De tentoonstelling zou het misverstand kunnen doen ontstaan dat Maier een narciste was. ‘Kijk eens, hoe vaak zij zichzelf toont! Zij moet zichzelf toch wel erg belangrijk hebben gevonden.’ Dat is een verkeerde indruk. De ‘zelfportretten’ (die dat dus hooguit op een zeer bijzondere manier zijn) vormen maar een klein deel van de tienduizenden foto’s, vaak ontontwikkeld, die in Maiers nalatenschap werden aangetroffen. Door ze apart te tonen, ontstaat een vertrokken beeld. En bovendien tonen de foto’s meer wanhoop en desolaatheid dan zelfverheerlijking. Hier is een mens aan het werk die misschien wel de roeping heeft van de kunstenaar, maar niet het zelfvertrouwen dat nodig is om zich als kunstenaar naar de voorgrond te werken. Maier begon haar volwassen leven bemiddeld door een erfenis, verliet haar geboorteland Frankrijk en leidde daar een anoniem bestaan als nanny. Het gezin waar ze zeventien jaar werkte had geen idee van de omvang, laat staan het belang, van haar volhardend en systematisch uitgevoerde artistieke arbeid. Dat het resultaat daarvan nu overal ter wereld wordt gezien en gewaardeerd, berust op louter toeval en op de clever uitgespeelde zakelijke belangen van de gelukkige vinder van haar immense nalatenschap. Hoeveel dergelijke tot verdwijnen gedoemde, nooit voldoende opgemerkte oeuvres zouden er niet zijn?
‘Vivian Maier: Het Zelfportret en zijn dubbel’ in Bozar, Brussel, nog tot 21 juli.
