STEFAN HERTMANS, VERSCHUIVINGEN 1/3
parafrase/werknotities
We voelen dat we op een kantelpunt zijn aanbeland, maar we zien onvoldoende om de verschuivingen te duiden.
*
Kolonialisme, neoliberalisme, klimaat, pandemie, migratie, ongelijkheid. Alles hangt samen. En in elk van deze crisissen speelt verplaatsing een rol; problemen worden veroorzaakt doordat de mens niet in zijn biotoop blijft en in conflict komt met andere levende wezens in andere biotopen. Er is een einde gekomen aan de idee van onuitputtelijkheid. De wereld is overbevolkt en oververhit.
De mens veroorzaakt een massale soortensterfte. Niets blijft onaangetast. De klimaatcatastrofes worden gekenmerkt door exponentiële groei. Toch wordt dit niet gezien door de meerderheid van de kikkers in de kookpot. Sommigen blijven zelfs koppig vasthouden aan het vooruitgangsgeloof. Maar helaas, er is geen planeet B. We kunnen niet meer rekenen op de zekerheden die ons werden voorgehouden door rationalisme en Verlichting.
*
Sociale media beëindigen het onderscheid tussen binnen- en buitenwereld. Wie zijn intimiteit prijsgeeft in het publieke domein onderwerpt zich aan controlerende machten. Dit wegvallen van sociale distantie is anti-emancipatorisch en veroorzaakt sociale ontbinding.
*
Na de catastrofen van de twintigste eeuw hebben de Europese Verlichtingsidealen hun aanspraken op algemeengeldigheid definitief moeten laten varen. Het zogenaamde einde van de geschiedenis, dat het einde van elke ideologie inluidde en een veralgemening van het neoliberale vrijheidsideaal, was zelf ideologisch bepaald. Het identitaire debat en pragmatisme vervingen de hang naar objectiviteit. De pandemie dreef de tegenstelling tussen persoonlijke vrijheid en maatschappelijk belang op de spits. De globale verschuivingen – klimaat, pandemie, migratie – vragen om een herijking van dit evenwicht.
*
De enige totale verbinding die ons rest is de planetaire solidariteit die nodig zal zijn om het voortbestaan van de menselijke beschaving te garanderen.
*
De aanspraak op objectieve waarheid veronderstelt altijd macht. Dit, en niet het deconstructivisme, opent de weg naar fake truth. Overigens, dé waarheid is onuitsprekelijk (zoals de naam van God). Paradox: hoe onzekerder de tijd, hoe assertiever het spreken. Opinies verdringen kennis. De stortvloed aan meningen ondergraaft de zeggingskracht van de taal.
*
Openheid is nodig om absolutisme te vermijden. Ook in de politiek. Daar inspireert zij de klimaatactivisten, wat hun tegenstanders doet zeggen dat ecologisme een ‘geloof’ is.
*
Hoe meer informatie er beschikbaar is, hoe moeilijker het is om de waarheid te bereiken. Kennis is niet hetzelfde als verstand. Tellen is niet hetzelfde als het vermogen te ordenen (computer versus ordinateur). Waar het aantal clicks bepaalt wat waar is, en niet de geletterdheid (in de ruimere betekenis van het vermogen te ordenen), ligt de weg open naar fake news, nieuwe mythologieën en culturele regressie. We geloven dat iets waar is omdat de meerderheid het voor waar aanneemt.
*
Populaire cultuur kan helend werken maar kan ook autoritair zijn. De helden van de media benadrukken het onvermogen van de zich in hen spiegelende massa om zelf held te zijn. (Maar ondertussen geeft die massa haar intiemste leven prijs.) Deze schijnverbondenheid zorgt voor grote eenzaamheid.
