081027 – Het enige zwakke punt dat ik zou kunnen aanhalen is dat de gitzwarte kijk op het politieke functioneren van de mens niet afdoende wordt gemotiveerd. Je hebt alle redenen om Saramago te geloven als hij laat verstaan dat democratie, als mogelijk regime, niet naadloos aansluit bij de menselijke natuur – maar moet het zo defaitistisch worden voorgesteld? Nog een geluk dat hier en daar in dit meeslepende verhaal een beetje menselijkheid mag meespelen, een greintje ontroering, het uitzicht op een zweem van liefde want je zou van minder depressief worden.Dat neemt niet weg dat de thesis van De stad der zienden ijzersterk is. Daar waar Saramago in De stad der blinden aantoonde hoe in precaire omstandigheden de wet van de sterkste onweerstaanbaar haar rechten opeist en de mens tot beest doet verworden, blijkt De stad der zienden een parabel die een anomalie blootlegt in het politieke systeem dat het best denkbare lijkt om die bestiale natuur in elk van ons te neutraliseren. Op een dag blijkt een verkiezing een meerderheid van blancostemmen te hebben opgeleverd: de democratie wordt, krachtens een van haar grondslagen, de vrijheid van gedachte, van binnenuit ondergraven. Om het systeem te behouden, dient op ondemocratische wijze macht te worden uitgeoefend…
José Saramago doet ons nadenken over een systeem waarvan wij misschien te gedwee aanvaarden dat het het best denkbare is. Hoewel niet ‘politiek correct’ is dat een zeer verdienstelijke en nuttige denkoefening: iets wat niet voortdurend ter discussie wordt gesteld, scleroseert en desintegreert, verliest zijn kwaliteit, wordt ondermaats. En is dat nu niet precies wat wij vandaag, met onze aan economische en mediatieke wetmatigheden ondergeschikt gemaakte democratie, meemaken?
De roman De stad der zienden is niet alleen omwille van zijn thematiek opzienbarend. Stilistisch is het een meesterwerk. De vaart achter de nochtans zeer wijdlopige uiteenzettingen; de compositorische kwaliteit, met bijvoorbeeld terugkerende, licht gevarieerde frasen; de zeer efficiënte dialoogtechniek waarbij Saramago een eigenzinnige maar toch leesbare interpunctie hanteert: het verleent een onwaarschijnlijke stuwkracht aan het verhaal, dat bovendien ook bijwijlen grappig én op zijn geheel genomen spannend is.
081107 - Naschrift
Ik moet nuanceren. Zeker de eerste alinea. Gitzwart is het beeld dat Saramago ophangt van de macht. Macht corrumpeert. Maar in de mens gelooft hij wel. De blancostemmers kiezen niet tegen de democratie, wel tegen het tekortschieten ervan: het onvermogen van de democratie om misbruiken te neutraliseren. Er zijn tachtig procent blancostemmers. Vier op de vijf mensen is intrinsiek goed, lijkt Saramago te suggereren. Maar de gedachte blijft overeind dat de democratie als systeem kwetsbaar blijft voor dat ene vijfde dat het niet goed meent. Of dat vatbaar is voor corruptie, corrumpeerbaarheid en angst.
