Intellectuelen maken vaak de fout, ook al doen ze het met terechte en juiste argumenten, te strijden voor een te vage zaak. (Als het al niet om hun eigen vege academische lijf is.) Ze kankeren op kijkcijfers, verkleutering, ontlezing en meer van die afgezaagde dooddoeners waarmee ze niet één niet-overtuigde overtuigen. En ze halen zich daarmee het odium van vrijblijvend, ongemakkelijk en – het ergste verwijt! – intellectualistisch doemdenken op de hals. Soms is dat niet eens onterecht omdat ze, gedreven door onversneden narcisme, verzuimen om zich in hun discours aan te passen aan de overheersende domheid en gemakzucht. Bij gelijkgestemden oogsten ze met hun gebabbel eventueel goedkeurend, egostrelend en clanversterkend gemompel, maar hun demarches blijven op ruimere schaal gemeten steriel: alles blijft bij het oude en wat wordt aangeklaagd verandert niet.
De Italiaanse regisseur Nanni Moretti wordt in de tot voor kort schaamteloos en cynisch door een tandpastawitte grijns ‘bestuurde’ spaghettistaat Italië door de onderdrukte weldenkende en dus linkse intellectuelen aan het hart gedrukt. Hij geniet de reputatie van onberispelijke en welmenende geëngageerde links-intellectueel en naar zijn film over de kronkels van de – nu voormalige maar toen de prent in de steigers stond nog steeds vrolijk heersende – Italiaanse premier werd met hoop en grote verwachtingen uitgekeken.
Il Caimano lost alle hoop in, beantwoordt aan alle verwachtingen. Het is een meesterwerk. Een strategisch hoogstandje. Een cultuurproduct met een reële impact op de politiek. Het is niet onrealistisch te denken dat een paar duizend niet-overtuigden door deze film zijn overtuigd en daardoor níet voor Berlusconi hebben gestemd, en dús dat Moretti de loop van de Italiaanse geschiedenis een andere wending heeft gegeven.
Dat heeft alles te maken met de wijsheid waarmee Moretti niet is gezwicht voor de verleiding om van zijn doelwit een karikatuur te maken. Dat ware te gemakkelijk geweest – maar hij zou daarmee aan zijn doel zijn voorbijgeschoten.
Il Caimano is natuurlijk, bij een oppervlakkige visie, een onversneden aanklacht tegen Berlusconi. Die dimensie zit er uiteraard ook in, en wordt allerminst verbloemd: de naam wordt genoemd, de grijns wordt geïmiteerd, in de film zijn zelfs televisiedocumenten verwerkt van de potentaat – onder meer de beruchte toespraak in het Europees Parlement waarin hij een parlementslid met een nazikampcommandant vergeleek. Maar dit is slechts een onderlaag. Daarboven – en hier ontstaat de overtuigingskracht – heeft Moretti een autobiografisch-intellectueel zelfonderzoek aangebracht. Veel meer dan een film over Berlusconi is Il Caimano een film over het maken van een film over Berlusconi. Over hoe problematisch dat is in een cultuur die aan luiheid, gelatenheid, corruptie, commercie, opportunisme en platte lol is overgeleverd en over wat in godsnaam een weldenkende intellectueel moet doen om een monddood en murw gemaakte massa alsnog te bereiken. Het contrast met de documentaire Viva Zapatero, een pamflet van de uitgerangeerde RAI-medewerkster Sabina Guzzanti, is instructief. Waar Guzzanti zich, met brio, beperkt tot een expliciet aan-de-kaak-stellen, verpakt Moretti heel snugger zijn ‘boodschap’ in een menselijke, grappige, onderhoudende en veel efficiëntere constructie, die niet naar de hoofden maar naar de harten gaat en daar het geloof aanzwengelt dat kunst wel degelijk de wereld kan redden. Of toch een beetje.
Het gelaten en corrupte Italië is ondertussen tot inkeer gekomen – daar hebben Guzzanti en, wellicht veel meer nog, Moretti zeker toe bijgedragen.
Eén mooi beeld nog uit de film, om dit hier een beetje concreter te maken.
De secretaresse van de regisseur die, in Moretti’s film, zijn film over Berlusconi gefnuikt ziet, doet als laatste in de filmstudio het licht uit. Letterlijk: een voor een schakelt ze de lampen uit. De laatste lichtjes die branden bevinden zich in het studiodecor dat het Italiaanse parlement moet evoceren: het zijn de lichtjes van het scorebord waarop het resultaat van de stemming valt af te lezen. Mooier en duidelijker kon Moretti in één beeld moeilijk vatten hoe het in Italië met de democratie is gesteld. Wás gesteld, toen hij de film maakte. Met Il Caimano is er alvast weer wat meer licht.
