In
deze rubriek heb ik het over door mij gelezen of in mijn bezit zijnde
boeken waar een verhaal aan vasthangt of die iets bijzonders voor mij
betekenen.
december 1989
EEN LAND OM IN TE VERDWALEN
Waar
mijn eerste exemplaar naartoe is, weet ik niet. Misschien heb ik het
van de hand gedaan omdat ik dacht dat het verouderd was en daarom
niet meer kon dienen. Ik meen mij te herinneren dat er ooit, bij een
zoveelste druk, een update is verschenen in de vorm van een
toegevoegd hoofdstuk of met amenderingen in de tekst zelf – maar
dat weet ik niet meer precies. Was het zo’n geactualiseerde versie
die ooit in mijn bezit was? Ik weet het niet meer.
Wat
ik nu wel weet, is dat gedateerdheid geen goed argument is om een
boek als Het Belgisch labyrint van de hand te doen. Ik heb mij
daarvan kunnen vergewissen omdat ik mij, met het oog op het schrijven
van dit stukje, in de Oxfam een nog niet geactualiseerde want in
hetzelfde jaar 1989 als de eerste druk verschenen tweede druk op de
kop heb kunnen tikken. Voor 2 euro maar liefst.
Dat
bedrag is welbesteed want alleen al de taal waarin Van Istendael zijn
bevindingen heeft opgetekend en onderzoekingen heeft samengevat is zo
uitzonderlijk mooi en meeslepend, dat ik nu moet erkennen dat het
niet bewaren en niet eerder herlezen van dit prachtboek het gevolg is
van een onvergeeflijke misvatting of nalatigheid.
Geert
van Istendael, die zijn vaste job aan de staat (hij was tot 1993
journalist voor wat toen nog de BRT heette) inruilde voor een onzeker
bestaan als freelance auteur en professionele knorpot/brombeer, heeft
zijn eigen wijze van op fulminerend-entertainende manier over van
alles en nog wat vanuit een zeer enthousiaste gedrevenheid en
bezorgdheid misnoegd zijn. Ik heb de indruk dat hij nu – het zal de
inmiddels gevorderde leeftijd wel zijn, GvI is van 1947 – stiller
is geworden, maar er was een tijd dat hij de goegemeente op zeer
regelmatige tijdstippen trakteerde op zijn stilistisch uitzonderlijk
sterke ‘uitbarstingen’ tegen, bijvoorbeeld, de verloedering van
het Nederlands, de afbraak van de sociale zekerheid, de verrommeling
van het landschap. Van Istendael nam altijd een uitgesproken
progressief standpunt in, al is hij anderzijds toch ook niet gespeend
van een nostalgisch terugkijken naar betere tijden. Een van zijn
essaybundels heet Bekentenissen van een reactionair. Van
Istendael is geen belgicist maar zeker ook geen flamingant, al heeft
hij begrip voor de oorspronkelijke drijfveren van de Vlaamse
Beweging. Hij heeft een haat-liefdeverhouding met zijn land. Voor het
gebied dat nu Vlaanderen wordt genoemd, Nederlandstalig België dus,
is het volgens Geert van Istendael allemaal fout beginnen te lopen in
1585.
Het
Belgisch labyrint kun je lezen
als een ‘België verklaard voor Ollanders’. Maar evengoed kan het
dienen voor de Belgen zelf die hun land beter willen doorgronden. Er
bestaan zulke Belgen, al zullen de meeste Belgen redelijk
onverschillig zijn ten aanzien van deze kwestie.
Het
boek begint met een uitzonderlijk goed geschreven beknopt
historisch overzicht: hoe in
godsnaam is dat toevallige restland kunnen ontstaan? Uiteraard wordt
ingegaan op het flamingantisme en op de jammerlijke ontsporingen
daarvan in beide wereldoorlogen. Terechte colère, collaboratie,
repressie, epuratie, de eis van amnestie – enfin, de hele keten van
identiteitsbepalende historische elementen die nog altijd meespelen
in de vaderlandse politiek waarin nationalisme en rancune een grote
rol blijven spelen.
Maar
Het Belgisch labyrint gaat
over veel meer. Cultuur, taal(verloedering), ruimtelijke (wan)orde,
de gewesten en gemeenschappen, de van de pot gerukte en volstrekt
unieke politieke structuur, die op een ondoorzichtige manier blijkt
te werken, enzovoort. Over dit kleine landje kan zeer veel worden
verteld – en daarin is het groot.
Van
Istendael schreef zijn meesterwerk – want dat is het! – in 1989.
Achteraf bleek dat een scharnierjaar te zijn. Zowel internationaal
als nationaal: België stond op het punt om op een elegante manier
nog altijd niet uit elkaar te vallen. Het grote verschil tussen toen
en nu is wellicht het feit dat Vlamingen ondertussen, zonder dat het
land op papier, in wetten
dus, is gesplitst, de facto
in een ander land leven als die andere Belgen,
die een
andere taal spreken maar die
voor het overige, in het
sjoemelen en bricoleren en plantrekken, heel
sterk op Vlamingen gelijken.
We kennen elkaar niet meer – en al zeker niet op de intense,
betrokken, goed gedocumenteerde en liefdevolle manier waarop Van
Istendael zijn medelandgenoten kende.
In
1989 heette wat ooit Kongo was en nu Congo dient te worden genoemd
nog Zaïre. In dat land woonden zwarte mensen die Van Istendael nog,
zonder te moeten vrezen
daarvoor op de vingers te
zullen worden
getikt, met het n-woord kon benoemen. En bij ons was de koning die al
heel ons leven koning was nog in leven. Maar toen viel de Muur –
Geert was erbij! – en
bleek de geschiedenis dan
toch niet, zoals sommigen
beweerden, tot een eind te zijn
gekomen. Wat is de wereld sindsdien veel veranderd! In
elk geval in die mate dat elk provincialisme, regionalisme en zelfs
nationalisme dat niet door een terechte emancipatorische eis wordt
gemotiveerd, niet
anders dan kortzichtig en/of enggeestig kan worden genoemd.
In
de periode dat ik Van
Istendaels boek las, was ik
volop bezig een belangstelling te ontwikkelen voor het vraagstuk van
het nationalisme. Ik las nog andere boeken, onder meer van Luc Huyse
en Marc Reynebeau, en dat leidde tot een essay dat ik toen
publiceerde en dat ik hier (zie
link onderaan) naar de
inmiddels digitale wereld heb getrokken: ‘Besmette
begrippen. Pleidooi voor een aanvaardbaar nationalisme’.
Digitalisering,
dat is wellicht een van de belangrijkste ontwikkelingen die zich
vanaf 1989 hebben voltrokken. Dat en de sociologische fragmentering,
de demografische diversifiëring, de secularisering van de
samenleving en de
economisering van alles. Ik
veronderstel dat deze ontwikkelingen hun spoor hebben getrokken in
een van de minstens vier
actualiseringen van het boek,
dat blijkens een recensie van Dirk Verhofstadt in 2011 al aan zijn
zeventiende druk toe was.
Geert
van Istendael, Het Belgisch labyrint, 1989
https://pascaldigital.blogspot.com/2008/07/besmette-begrippen.html
http://www.liberales.be/boeken/gvi
