7767

DOX, Praag  - 251109

getekend 517

juli 1999

LVO 327

fragment uit Het maaiveld

Het medisch onderzoek was een van de andere schaarse momenten waarop lichamelijkheid in het geding kwam. Wij dienden er ons in ondergoed een voor een aan een grimmige dokter te presenteren die ons, in zijn kabinet en dus – gelukkig maar! – niet voor het oog van de anderen, in de balzak neep ten einde zich ervan te vergewissen of onze teelballen al voldoende waren ingedaald. Tijdens die vernederende tortuur moesten wij onze geopende mond op onze pols drukken en hard uitblazen.

Voor het overige werd het eigen lichaam angstvallig buiten de collectieve sfeer gehouden. Het plezier dat eraan te beleven viel, was iets voor de beslotenheid van de privésfeer. Seks en genot bleven een verre, met schuld en geheimzinnigheid beladen bekoring. Homoseksualiteit, daar was al helemaal geen sprake van.

De jongens die in die eerste weken het hardst waren opgevallen of op de een of andere manier een beklijvende indruk hadden nagelaten, oogstten bij de klasraadverkiezing de meeste voorkeurstemmen. Ik was daar dus niet bij omdat ik een illustere onbekende was en bovendien door de ingrijpende wijziging van de omstandigheden danig geïntimideerd. Ik had mij zo onopvallend mogelijk proberen aan te passen. Op die manier maakte ik wellicht een schuchtere, verlegen en weinig sympathieke indruk. Ik kreeg twee stemmen – ik heb nooit geweten van wie de tweede kwam.

Een van de klasgenoten had maar één stem gekregen: Benoni van Binst. Hij had het spel eerlijker gespeeld dan de meeste anderen en niet voor zichzelf gestemd. Dat sierde hem. Maar ook hij wist niet aan wie hij die door iemand anders op hem uitgebrachte stem te danken had. Maar ik wist het wel.

7766

B. in Praag - 251109

LVO 326

fragment uit Het maaiveld

Hormonale factoren speelden in elk geval geen rol bij de verkiezing van de klasraad. Het Onze-Lieve-Vrouwecollege van Assebroek was een ongemengde jongensschool. Meisjes bleven voor de meesten van ons nog tot minstens 1979 vreemde wezens die we hooguit op weg naar huis het naburige Sint-Andreaslyceum zagen binnenfietsen of verlaten en er waren er maar weinigen die daar, behalve met een zus of zo, contacten onderhielden. De interactie tussen de leerlingen van beide colleges werd trouwens bemoeilijkt door de verschillende aanvangs- en afsluituren. In onderling overleg was een klein verschil afgesproken, naar verluidt met geen andere bedoeling dan om precies die ongeoorloofd geachte contacten tegen te gaan.(*)

Seks, erotiek en zelfs alleen maar lichamelijkheid waren in onze school hoe dan ook uitermate afwezige aspecten van het jongelingenbestaan. Er werd met geen woord over gerept. Enkele jongens verwierven een speciaal statuut door nog voor het eind van hun humaniora een lief te hebben en zich op die manier niet alleen aan de ongeschreven codes maar ook aan de vriendschappen en contacten met hun medeleerlingen te onttrekken. Een zeker ontzag viel hun te beurt. Maar zij waren uitzonderingen. Het fysieke part van ons bestaan leidde een spookachtig bestaan. Een niet-bestaan. Bijvoorbeeld het omkleden in de gemeenschappelijke kleedruimte van het zwembad verliep besmuikt. Schaamte, gêne en de angst gezien te worden overheersten. We probeerden onze prille piemels in de gemeenschappelijke kleedkamer, een kleedzaal eigenlijk, aan het zicht van de klasgenoten te onttrekken door de dag waarop we naar het zwembad moesten met de zwembroek al aan naar school te trekken en ons, na het zwemmen, met onze handdoek te omgorden alvorens het zwemslipje uit en onze onderbroek aan te trekken. Ondertussen wierpen we zijdelings een sluikse blik naar het in die grotere ruimte ingebouwde kleedhokje waarin de L.O.-leerkracht, met openstaande deur, zich omkleedde en afdroogde – weliswaar altijd met zijn rug naar ons gekeerd. Waarom stond die deur open? Daar hadden wij het raden naar. (Nu ik, zoveel jaar later, aan die toch wel bizarre situatie terugdenk, vermoed ik dat de zwemleraar, door zijn deur te laten openstaan, onze schroom wat wilde temperen, maar uiteraard valt de zweem van exhibitionisme die hieraan blijft kleven niet helemaal uit te sluiten. Alleszins wanneer in overweging wordt genomen dat wij in de loop van die zes jaar twee verschillende L.O.-leerkrachten hadden en dat de ene wel en de andere niet zijn deur sloot. Enfin, het blijft tobben.)

(*) ‘Ook verbroedering met de andere sekse was niet toegestaan: de meisjesschool die aan de onze was gekoppeld en vlakbij gehuisvest was, liet haar leerlingen een kwartier voordat de jongens werden losgelaten naar buiten, zodat ze de tijd hadden zich een flink eind te verwijderen van hun rooflustige en ontuchtige mannelijke tegenhangers.’ (Julian Barnes, Alsof het voorbij is, 141; vertaling Ronald Vlek)

7765

M. - 251110

getekend 516

24 juli 1999

boekverhaal 77

In deze rubriek heb ik het over door mij gelezen of in mijn bezit zijnde boeken waar een verhaal aan vasthangt of die iets bijzonders voor mij betekenen.

DWINGENDE LOGICA

Ik heb Patricia de Martelaere gekend in de tijd dat ze doctoreerde aan de KU Leuven. Dat was in de eerste helft van de jaren tachtig. Schuchter, schriel, bedachtzaam. Ze was toen een jaar of 27, en al voorbij halfweg in haar leven. Ik zie haar nog staan, na een lezing, aan de toog van de bar van de Nieuwe Filosofische Kring in de kelder van het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte. Ze dronk water. De Duvels drinkende prof die haar vergezelde en misschien wel naar haar gunsten dong, is later die nacht teruggevonden. Hij lag, enigszins uitgeblust, naast zijn voertuig in een naburige parkeergarage en kon worden ontraden de dertig kilometer die hem van het echtelijke bed scheidden alsnog op eigen kracht te overbruggen.

Toen Patricia later, als eerste vrouw ooit, haar eerste les gaf aan datzelfde HIW, heb ik voor haar bloemen gekocht. Zij nam ze in ontvangst met die wat gepijnigde grijns die ik een paar jaar later nog eens op televisie zou zien, toen ze een belangrijke publieksprijs kreeg voor een roman die ze had geschreven. Nochtans was ze heel erg opgetogen met die bloemen.

Zoals ik dan weer zeer opgetogen was over haar essayboeken. Een verlangen naar ontroostbaarheid is er een van – alleen al die titel! Nooit eerder – en later eigenlijk ook niet – las ik in het Nederlands geschreven essays die zo helder, zo erudiet, zo sprankelend waren als de essays van Patricia de Martelaere.

In 1994 schreef ik een korte recensie onder de titel ‘Dwingende logica’. Ik herneem ze hier, op enkele zinnen na, integraal.

‘De essaybundel Een verlangen naar ontroostbaarheid wordt gestuurd door een heldere, ongemeen lucide logica, waartegen geen verweer mogelijk lijkt. Patricia de Martelaere voert haar lezers zonder pardon naar de verste uiteinden van de uitzichtloosheid. Toch hoef je er niet moedeloos bij te worden. Integendeel, deze teksten zijn, ondanks hun nuchter nihilisme, op een paradoxale wijze opbeurend. Je krijgt het gevoel: ach, als wij werkelijk zo in elkaar zitten als ons hier wordt voorgespiegeld, waar zouden wij ons dan nog zorgen over maken?

Dit boek onttrekt zich aan het versleten dilemma tussen optimisme en pessimisme. De zakelijke maar soms ook hoogst ironische toon zit daar beslist voor iets tussen. De Martelaere neemt een onverbiddelijke afstand in tegenover haar onderwerpen. Zo staat zij bijvoorbeeld stoïcijns te grinniken achter het woord ‘blijkbaar’ in de zin ‘Anderzijds blijft de mens blijkbaar pathetisch geobsedeerd door de kwestie van het zijn of niet zijn’ – een zin die precies daardoor net niet topzwaar is. Of neem dit: zeer opvallend negeert Patricia de Martelaere stelselmatig de storende hij/zij-constructies, die men tegenwoordig vaak aantreft bij auteurs die menen dat ze aan de beoogde sociale gelijkheid der seksen grammaticale implicaties moeten verbinden – bij haar is een kunstenaar, filosoof of zelfmoordenaar altijd mannelijk. (...)

Hier de essays over – zo wil de ondertitel het – leven, kunst en dood samenvatten, is onbegonnen werk en daarenboven hoogst nutteloos en weinig respectvol. De Martelaere gaat duidelijk niet over één nacht ijs. Zij verwerkt de vrucht van ongetwijfeld vele jaren studie. Maurice Blanchot, Ludwig Wittgenstein, Sigmund Freud en Jacques Lacan komen aan bod. En ook een sprookje van Hans Christian Andersen. De band tussen kunst en zelfmoord, de verwantschap tussen kunst, religie en liefde, het beluisteren van muziek, fictie in de literatuur, dagboeken. Uiteraard zijn er tussen de verschillende essays verbanden te leggen. Eén motief keert telkens terug: dat het weliswaar mogelijk is vanuit een extern standpunt een zicht op je kleine doen en laten te verwerven, maar dat je dit nooit volhoudt en er dus nooit absoluut geldende, laat staan toepasbare conclusies uit kunt afleiden. Slechts verder leven is mogelijk, een beetje opportunistisch, een beetje lucide. Een beetje wanhopig en altijd – een beetje – tekortschietend.

Ten slotte nog deze praktische overweging. Talrijk zijn de plaatsen, ik denk aan een bepaalde soort van kunstkritiek, waar men honderduit het dictum aanhaalt dat men ‘moet zwijgen over hetgeen waarover men niet spreken kan’ of dat deze of gene kunstenaar in zijn (of haar, inderdaad) werk ‘de strijd tussen Eros en Thanatos’ uitbeeldt. (Of iets van die strekking.) Wie dit soort praatjes écht wil begrijpen, moet dringend het boek van Patricia de Martelaere lezen. Nooit eerder zag ik de draagwijdte van Wittgensteins Tractatus of Freuds Jenseits des Lustprinzips zo helder uitgelegd. Na deze essays is er geen excuus meer voor babbelaars die uit ongelezen filosofie enkel hapklare slogans weten te puren.’

Patricia de Martelaere, Een verlangen naar ontroostbaarheid, 1993
Mijn recensie verscheen in Kunst & Cultuur van april 1994
Een verlangen naar ontroostbaarheid is integraal na te lezen op de website van dbnl: https://www.dbnl.org/tekst/mart003verl01_01/

7764

K. bij ‘Moon River’ van Richard Loskot, in DOX, Praag – 251109

LVO 325

fragment uit Het maaiveld

Ik leerde mijn klasgenoten kennen. Ze waren allemaal nieuw voor mij en doordat velen van hen niet, zoals ik, de overstap vanuit hun lagere school alleen hadden moeten maken, en zij dus konden samenklitten met hun vrienden van vroeger, belandde ik in een isolement.

Na een paar weken was er een bijzondere aangelegenheid. We schrijven 1973, de toen nog recente gebeurtenissen in de buitenwereld hadden ook in onze vrij autoritair en hiërarchisch gestructureerde middelbare school een spoor getrokken, en wel in de vorm van een democratisch georganiseerde participatie. Er diende een klasraad te worden samengesteld. Daaruit zou dan weer een klasverantwoordelijke worden verkozen, die de maandelijkse vergadering van het praesidium moest bijwonen, het schoolparlement.

Wie uiteindelijk in die klasraad van 6LA zetelde, en wie als klasverantwoordelijke werd afgevaardigd naar het praesidium, weet ik niet meer. Of die leerlingenparticipatie een meer dan symbolische aangelegenheid was of alleen maar een cosmetische toegeving aan de veranderende tijdgeest, weet ik ook niet – ik kan mij toch niet herinneren dat zij ooit iets concreets heeft gerealiseerd of heeft weten af te dwingen. Maar ik herinner mij wel nog de verkiezing van onze klasraad. Er was geen mogelijkheid om zich niet kandidaat te stellen. Iedereen diende twee stemmen uit te brengen – een pienter bedacht systeem want er zouden er veel zijn die op zichzelf zouden stemmen en zo kwam je nergens natuurlijk. De klasraadverkiezing was met andere woorden niets anders dan een pure populariteitstest aangezien niemand een programma moest voorleggen of campagne voeren.

7763

Praag - 251109

LVO 324

fragment uit Het maaiveld

Nieuw in de middelbare school, in vergelijking met de lagere school, was dat we in plaats van één meester meerdere leraren hadden, en een ervan was de klastitularis. In het eerste jaar, de zesde Latijnse dus, was dat meneer Gielen. Met zijn zachte aanpak en vriendelijkheid slaagde hij erin om mij de noodzaak te doen inzien niet alleen van het wennen aan de nieuwe omgeving – met tal van onbekenden: de medeleerlingen, de nieuwe vakken, de vele leraren (geen enkele vrouw), het voortdurend zich verplaatsen van het ene lokaal naar het andere, de talrijke toetsen, de moeilijkheidsgraad van de leerstof, het vele huiswerk... – maar ook om vanaf de eerste week de onafzienbare reeks lijstjes Latijnse woorden in te studeren en, van de eerste beginselen af, de grammaticaregels bij te houden. Naamval na naamval werd erin gepompt, taal kreeg opeens een heel ander aanzien.

Meneer Gielen hield op zijn manier de dode taal die hij onderwees levendig – in die mate zelfs dat het niet in ons opkwam ons af te vragen wat dan wel het nut mocht zijn van er zoveel energie in te steken. Hij schafte voor ons een Latijnse versie aan van een Asterix-verhaal, Falx aurea ofte De gouden sikkel. En hij had ook nog een groot zelfgemaakt bordspel in petto dat echter wel pas tegen het eind van het jaar werd bovengehaald: ‘Scarabulix’, een eigengereide versie van het bekende scrabblespel.

Ik was goed in Latijn. Geen primus, maar toch. Vooral het onderdeel versio, het vertalen van Latijnse zinnen naar het Nederlands, lag mij. Alle vakken samengenomen was het evenwel gedaan met in alles vooraan te eindigen. In plaats van tegen de negentig procent te halen, mocht ik al blij zijn als ik boven de tachtig uitkwam en dat was wel even wennen.

Het meeste moeite had ik met wiskunde. Dat vak werd gegeven door meneer Bekaert. Ik herinner mij niet veel van hoe hij toen was en hoe hij bij mij overkwam. Hij was niet streng, maar ook niet al te toegeeflijk. Hij leek met zijn gedachten meer bij het schooltoneel te vertoeven. Hij was daar een van de drijvende krachten van, samen met onder andere meneer Frees van geschiedenis.

7762

C. en T. in Praag - 251109

boekverhaal 76

In deze rubriek heb ik het over door mij gelezen of in mijn bezit zijnde boeken waar een verhaal aan vasthangt of die iets bijzonders voor mij betekenen.

TRADITIE

Een van de leermeesters die mij zeker en vast heeft gevormd tot wie ik nu ben, is Herman De Dijn. Ik zeg dat met schroom want in de progressieve, vrijzinnige en adogmatische kringen waarin ik mij meestal begeef, wordt deze Leuvense filosoof beschouwd als een conservatieve en zelfs reactionaire antiverlichtingsdenker. Begrijpelijk, maar daar is wat mij betreft niet noodzakelijk veel mis mee. In die progressieve, vrijzinnige en adogmatische kringen probeer ik een tolerant pluralisme te bepleiten en verzet ik mij tegen elke monopoliserende claim op ‘de waarheid’. En ik ben bovendien niet van plan mijn persoonlijke verleden te loochenen en al evenmin de hele cultuur waarin ik ben opgegroeid. En dat is nu eenmaal, hoe ik het ook draai of keer, een katholiek-christelijke ideeënwereld waarin Herman De Dijn zich opwerpt als een van de laatste openlijke behoeders.

In de jaren tachtig, toen ik les van hem had, en de jaren negentig, toen hij eindelijk volop de troef van het publiceren (en niet enkel meer van het lesgeven) uitspeelde, waarmee hij een veel breder publiek bereikte dan enkel dat van de gemakkelijk kneedbaren en gelijkgestemden op de negentiende-eeuwse houten banken van het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte te Leuven – in de jaren tachtig en negentig van de voorbije eeuw dus begon De Dijn faam te verwerven met zijn oneigentijdse beschouwingen. Hij streek met zijn openlijke traditionalisme graag tegen moderne en postmoderne haren in. Zijn conservatisme gold evenwel niet de sociaaleconomische verhoudingen, enkel de manieren waarop mensen aan zingeving doen. Of daar niet aan doen. Vooral in deze branche lijken zijn stellingnames mij dertig tot veertig jaar later nog altijd zeer zinvol of toch minstens het overwegen waard.

Kort door de bocht: De Dijn heeft het over zingeving in een wereld waarin alles onder druk van berekening en rationaliteit tot nutsdenken wordt herleid en waarin de (post)moderniteit de symbolen die ons door de traditie van de cultuur waar we nu eenmaal deel van uitmaken werden overgeleverd op frivole wijze door elkaar husselt en veronachtzaamt. ‘Zowel modernen als postmodernen leven onder de begoocheling dat men de identiteit en de zin zelf kan construeren.’

Door de utopieën en rationele planning van de modernen en door het ‘bewust superieur spelen met de symbolen’ door de postmodernen meent de hedendaagse mens zich te bevrijden. Maar die vrijheid is een lege doos, aldus Herman De Dijn. Het gevolg is: ‘een ongehoorde crisis in de zingeving, een onbehagen in de cultuur’. Ware vrijheid is er pas wanneer men zich overgeeft aan de plekken en momenten waar het transcendente, datgene wat aan onze controle ontsnapt, zich openbaart.

In de praktijk vertaalt dit zich, volgens De Dijn, in een andere waardering van de zo geprezen vrijheid en, op een praktisch niveau, in onder meer conservatieve standpunten inzake ethische kwesties. De behoudsgezinde kringen in Antwerpen en Leuven die vandaag de ideeën leveren om een in hun ogen te liberale houding dienaangaande – en dan heb ik het over abortus en euthanasie – te bestrijden, zijn pupillen uit de school-De Dijn. Ik kan mijn leermeester in veel volgen en vond indertijd zijn visie revelerend en te midden van het doorgeslagen postmoderne relativisme zelfs een verademing, maar inzake de genoemde ethische kwesties ben ik toch een progressievere mening toegedaan. Al besef ik dat heteronomie en autonomie hier flink botsen.

Als het over zingeving gaat evenwel ga ik vast en zeker een heel eind met De Dijn mee. De vooruitgangsidee dat de mens alles zelf in de hand heeft, valt inderdaad niet langer te verdedigen. Ze is zelfs niet interessant. Veel ontsnapt aan ‘s mens wil of vrijheid, is daaraan transcendent. Veel van onze loyauteiten – gezin, familie, natie – kiezen we niet zelf. Veel handelingen die wij stellen – schenken, groeten, danken, rouwen, liefhebben – zijn niet herleidbaar tot economisch nut. In onze interesses zijn sporen te ontwaren van magisch denken. We tonen ons meer dan rationeel verantwoordbaar is bereid om ons in vertrouwen over te leveren. Denk bijvoorbeeld aan het belang dat wij hechten aan echtheid – ook al is er objectief geen verschil vast te stellen met de replica. Er is een grote behoefte aan rituelen en arbitraire structuren om het samenleven vorm te geven. Er zijn ‘bepaalde grenzen in de menselijke relaties die niet strikt rationeel te verantwoorden zijn’ en die derhalve slechts kunnen bestaan als er een basisvertrouwen is.

Deze inzichten hebben mij diepgaand beïnvloed en maken mij het leven vandaag in deze onttoverde en ten onder gaande wereld, waarin niets lijkt te bestaan dat niet controleerbaar, verifieerbaar, meetbaar, voorspelbaar en betaalbaar is, niet bepaald gemakkelijk.

Herman De Dijn, Hoe overleven we de vrijheid?, 1993
zie ook: https://pascaldigital.blogspot.com/2025/05/boekverhaal-47.html

7761

Praag - 251109

LVO 323

fragment uit Het maaiveld

Na het eerste jaar, dat vooral diende om de leerlingen die terecht in de Latijnse richting waren beland te scheiden van diegenen die ten onrechte die ambitie hadden gekoesterd en die in het beste geval na hun eerste jaar het tweede jaar van ‘de moderne’ mochten aanvatten, als ze al niet hun eerste jaar in die als minder prestigieus gebrandmerkte richting moesten overdoen – na dat eerste jaar dus moest er een eerste keer worden gekozen: tussen Latijn-wiskunde en Latijn-Grieks. Wie niet voor Grieks koos, kon in het vierde jaar nog eens kiezen, en wel tussen het voortzetten van de wiskunderichting en een koerswijziging naar Latijn-wetenschappen. Dat laatste traject zou uiteindelijk het mijne worden.

Nu is het gebruikelijk dat we ervan uitgaan dat het kind zélf kiest, of toch in grote mate mee de keuze bepaalt. Zoals het kind keuzes maakt in de supermarkt, die daar trouwens bij de manier waarop de koopwaar wordt gerangschikt rekening mee houdt, zo maakt het kind tegenwoordig ook keuzes in het leven. Een ervan is de studiekeuze. Of er wordt dan toch in hoge mate rekening gehouden met de wensen van het kind. In ‘mijn tijd’ was daar geen sprake van. Het kind had niet te kiezen en maakte daar niet eens aanspraak op. Er werd in zijn plaats gekozen door de ouders of door mensen die daartoe bevoegd waren. Elk kind werd gewikt en gewogen door het PMS, het Psycho-Medisch Sociaal Centrum. Het werd er onderworpen aan medische, maar ook aan intelligentietesten, op basis waarvan een studieadvies werd geformuleerd. Bovendien bestond er toen ook nog in de waaier van studierichtingen een duidelijke hiërarchie: er waren moeilijke en prestigieuze richtingen, en andere richtingen die minder hoog stonden aangeschreven. Latijnse humaniora stond boven ‘moderne’ humaniora; humaniora stond boven technische of vakschool; vakschool stond boven beroepsonderwijs. Nu doet men er alles aan om die schotten weg te werken (vaak in functie van de arbeidsmarkt, lees: de bedrijven, die graag het onderwijs zelf zouden organiseren om voor elke vacature de gepaste kandidaat te kweken), maar in de jaren zeventig stonden die schotten nog stevig overeind. En dus kwam ik in de Latijnse terecht: ik was ‘slim’ en moest dus de moeilijkste en hoogst aangeschreven studierichting aanvatten. Had ik ooit de wens uitgedrukt om mij zes jaar lang in een oude cultuur met een dode taal te verdiepen? Jamais! Maar heb ik ooit spijt gehad van die niet zelfgemaakte ‘keuze’? Evenmin!

7760

 

Praag - 251108